Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Belgijskie przypadki Marii Curie-Skłodowskiej w jej działalności naukowej i humanitarnej

Belgijskie przypadki Marii Curie-Skłodowskiej w jej działalności naukowej i humanitarnej DOI: 10.2478/v10068­011­0018­5 A N NA LES U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E-S K L O D O W S K A LU BLI N -- POLON I A VOL. LXVI, z. 1 SECTIO F 2011 Instytut Politologii UP KEN Kraków Belgijskie przypadki Marii Curie-Sklodowskiej w jej dzialalnoci naukowej i humanitarnej Les liasons belges de Marie Curie-Sklodowska dans l'activité scientifique et l'humanitaire Maria Curie-Sklodowska, chluba nauki polskiej i francuskiej, jest take cieplo przyjmowana przez Belgów. Kady z nich przypomina sobie zdjcie Marii Curie w stroju pielgniarki w towarzystwie króla Alberta I, którym podrczniki do historii ilustrowaly tekst o jej udziale w humanitarnej akcji pomocy szpitalom frontowym z wykorzystaniem ambulansów radiologicznych. To wspomnienie z lat szkolnych stanowi pewien element pozytywnej aury dotyczcej wzajemnych stosunków midzy Belgi a Polsk, obejmujcej take udzial polskich emigrantów po powstaniu listopadowym w organizowaniu niepodleglego pastwa1. Obecno Marie Curie wraz z córk Iren na froncie belgijskim byla niewtpliwie patriotycznym odruchem niepozostajcym bez zwizku z przeszloci, ale nie byl to jej jedyny zwizek z tym krajem. Warto zatem, korzystajc z okolicznoci, jak stwarzaj tegoroczne obchody, przypomnie jej czste podróe do Belgii, ukladajce si w tryptyk obejmujcy kontakty naukowe, wspólprac ze wiatem medycznym i negocjacje z przemyslowcami w sprawie dostaw surowców promieniotwórczych, w które obfitowalo belgijskie Kongo. 1 Zob. I. G o d d e e r i s, P. L i e r n e u x, 1830: insurrection polonaise, indépendance belge, Bruxelles 2001. UDZIAL W KONGRESACH NAUKOWYCH I W PRACACH INSTYTUTU FIZYKI SOLVAYA Pierwsz podró do Brukseli podjla Maria Curie w 1910 roku, aby wzi udzial w kongresie midzynarodowym na temat radiologii, majcym na celu okrelenie jednostki promieniowania na podstawie radium. Sklodowska byla ju w tym czasie znan postaci w wiecie nauki. Czterdziestotrzyletnia uczona miala za sob odkrycie pierwiastków promieniotwórczych ­ radu i polonu, glony dyplom doktorski na Sorbonie, przyznany przez t szacown uczelni po raz pierwszy kobiecie, oraz Nagrod Nobla, dzielon z mem ­ Pierre'em Curie, i Henrim Becquerelem, otrzyman w 1903 roku. Trzy lata po tym sukcesie stracila ma, który zginl stratowany przez rozpdzony pojazd konny. Lata pracy z materialami radioaktywnymi nadweraly jej zdrowie i, jak wspomina jeden z uczestników tego kongresu, ,,wydawala si zmczona i starsza, ni wskazywalby na to jej wiek"2 . Rok póniej znów udala si do Brukseli, tym razem na zaproszenie wystosowane przez Ernesta Solvaya, znanego chemika, cieszcego si w tym czasie ogromnym prestiem wielkiego przemyslowca i mecenasa nauki3. Solvay zebral w stolicy Belgii wybitnych fizyków epoki, by na wspólnym posiedzeniu skonfrontowa klasyczne teorie dotyczce materii i promieniowania z nowymi odkryciami i ich konsekwencjami. Obrady ,,Rady Fizyków" pod jego patronatem mialy miejsce w Hotelu Metropol w dniach od 29 padziernika do 3 listopada 1911 roku. Na zrobionym wówczas pamitkowym zdjciu moemy zobaczy inicjatora spotkania w otoczeniu, jak si mialo wkrótce okaza, jedenastu przyszlych noblistów. Rozpoznajemy m.in: Alberta Einsteina, Paula Langevina, Maxa Plancka, Ernesta Rutherforda, Walthera Nernsta, Jeana Perrina4 . Maria Curie przyciga uwag jako jedyna 2 Cyt. za: A. M. W i t z-C o r d i e r, Marie Curie et Ernest Solvay, [w:] G. Va n d e V y v e r, Marie Sklodowska Curie et la Belgique, Bruxelles 1990, s. 28. 3 Ernest Solvay (1838­1922), belgijski chemik, przemyslowiec i filantrop. Opracowal metod otrzymywania sody (tzw. metoda Solvaya) i zaloyl spólk Solvay & Cie oraz w 1863 roku zbudowal pierwsz fabryk produkujc sod w Couillet, kolo Charleroi. Podobne fabryki powstaly wkrótce w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Austrii (w tym take krakowski zaklad). Licencje i sama produkcja przyniosly Solvayowi ogromne dochody, których znaczn cz przeznaczyl na filantropijne przedsiwzicia, do których naley dzialajcy do dzi Instytut Nauk Spolecznych i Instytut Socjologii przy Wolnym Uniwersytecie Brukselskim. Wspomniany kongres byl jednym z kolejnych pomyslów. Solvay przez dlugie lata byl senatorem z ramienia Partii Liberalnej. 4 M.in.: Einstein Albert (1879­1955), fizyk niemiecki ­ laureat Nagrody Nobla z fizyki w 1921 roku. Planck Max Karl (1858­1947), fizyk niemiecki ­ Nobel z fizyki w 1918 roku. Rutherford Ernest (1871­1937), fizyk angielski ­ Nobel z chemii w 1908 roku. Nernst Walther Hermann (1864­1941), chemik niemiecki ­ Nobel z chemii w 1920 roku. Lorentz Hendrik Antoon (1853­1928), fizyk holenderski ­ Nobel z fizyki w 1902 roku. Perrin Jean Baptiste (1870­1942), fizyk francuski ­ laureat Nagrody Nobla z fizyki w 1926 roku. kobieta w tym gronie uczonych i, dla znajcych jej biografi, jako najblisza kandydatka do ponownego uhonorowania prestiow nagrod. Oto bowiem 8 listopada otrzymala telegram z Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk powiadamiajcy j o Nagrodzie Nobla w dziedzinie chemii za odkrycie nowych pierwiastków i otrzymanie radu w stanie czystym. Dla szukajcego po latach ladów, jakie informacja ta wywolala w prasie francuskiej i belgijskiej, zaskoczeniem musialoby by to, e pisano wiele o Marie Curie, ale w kontekcie skandalu obyczajowego, do jakiego miala doprowadzi poprzez ,,przestpczy zwizek" z innym uczonym, Paulem Langevinem, czlowiekiem onatym i ojcem. Nacjonalistyczne pisemka nie omieszkaly wytkn jej obcego pochodzenia. Maria Curie odwanie stawila czolo szykanom, które doprowadzily do oblegania jej domu i grób podpalenia. Nie zrezygnowala te z osobistego stawienia si w stolicy Szwecji po odbiór nagrody, ale kalumnie kosztowaly j wiele i w kilka dni po powrocie ze Sztokholmu znalazla si w szpitalu. Nie bez zwizku ze skandalem i niechci do obcych bylo natomiast odrzucenie w tym samym roku jej kandydatury do Francuskiej Akademii Nauk. Po tym afroncie Maria Curie odmówila ponownego kandydowania i przez dziesi lat nie pozwalala na publikacje swych prac naukowych pod szyldem Akademii. Kampania prasowa, na szczcie, nie obniyla prestiu Marie Curie w oczach Solvaya ani uczonych z jego otoczenia, co, nawiasem mówic, daje dobre wiadectwo temu rodowisku. Solvay wrcz manifestacyjnie zaproponowal jej w tym czasie czlonkostwo w dziewicioosobowym komitecie naukowym kolejnej organizacji, powolanej przeze do ycia ­ Midzynarodowego Instytutu Fizyki. Kiedy w 1913 roku Maria Curie wzila ponownie udzial w kongresie, dziennikarze skupili si nad wygloszonym przez ni wykladem na temat prawidlowoci dezintegracji radioaktywnej. Pasje sprzed dwóch lat wygasly, a naukowe osignicia slynnej badaczki odzyskaly swój blask. Tym razem kongres obradowal w Instytucie Fizjologii Solvaya w Parku Leopolda. Rok póniej, w czerwcu 1914 roku, nasza badaczka uczestniczyla z kolei w zebraniu komitetu naukowego wspomnianego wyej Instytutu Fizyki i witala z radoci now inicjatyw Solvaya ­ powolanie do ycia Instytutu Chemii. Wojna przerwala t wspólprac i Maria Curie, podobnie jak szlachetny mecenas, zajmowala si innymi sprawami5. Ale po jej zakoczeniu powrócila z now pasj do pracy naukowej i edukacyjnej. Brukselskie kongresy staly si wan czSolvay byl jednym z zaloycieli i sponsorów Narodowego Komitetu Pomocy i Zaopatrzenia, który dziki wspólpracy z wybitnymi przemyslowcami i bankierami pozwolil w trudnych latach wojny znale rodki i zorganizowa system kartkowy pozwalajcy Belgom przetrwa wojn. Zob. m.in.: J. L a p t o s, Belgia, Warszawa 2010, s. 76­78. ci jej midzynarodowych kontaktów i nie opucila adnego z nich a do mierci6 . Jej pozycja naukowa budzila respekt ale fakt, e byla jedyn kobiet w gronie uczonych, mimo postpu, jaki w kwestii emancypacji przyniósl okres powojenny, nadal budzil sensacj. Symptomatyczny pod tym wzgldem jest komentarz jednego z ówczesnych dzienników, przy okazji kongresu, który odbyl si w dwudziest pit rocznic odkrycia radu, uroczycie obchodzon we Francji i w Belgii: [...] obecno Marie Curie poród tylu slawnych uczonych troch dziwi. Jest ona uzasadniona, jak wszyscy wiedz, ale jednak ta obecno jest niebywala, tym bardziej e nie chodzi tu o chlopczyc. Pani Curie byla on i ma córki. Jej sylwetka, mimo e z reguly gubi si nieco w czerni, jest bardzo kobieca, a jej sposób bycia nie jest pozbawiony dyskretnej kokieterii [...]. By moe w przyszloci przyzwyczaimy si do tego nowego aspektu, aspektu podwójnego, który dzi wydaje nam si jeszcze kontrowersyjny7. Równolegle z badaniami naukowymi postpowaly próby praktycznego zastosowania promieniowania radu. Znalazl on zastosowanie w terapii onkologicznej, ze wzgldu na dlugi okres polowiczego rozpadu i rodzaj emitowanego promieniowania. W 1920 roku powstala Fundacja Curie, której glównym zadaniem bylo prowadzenie bada nad wykorzystaniem zjawiska promieniowania w medycynie. Jeden ze sposobów jego stosowania, a mianowicie oddzialywanie bezporednio na komórki rakowe, nazwano w jzyku francuskim curiethérapie, curietherapy w jzyku angielskim (w jzyku polskim uywa si okrelenia brachyterapia). Po wielu latach stosowania rad zastpiono izotopami o slabszym promieniowaniu, charakteryzujcymi si mniejsz radiotoksycznoci 8 . W KARETKACH I W PRZYFRONTOWYCH SZPITALACH BELGIJSKICH Atak niemiecki na Belgi wywolal fal sympatii wobec tego malego kraju, którego ,,wieczna neutralno" zostala pogwalcona. Maria Curie w poczuciu obywatelskiego obowizku, i zapewne w bliskim polskiej emigracji odruchu ,,walki za wolno nasz i wasz"9, postanowila uczyni co w jej mocy dla frontu obejmujcego w krótkim czasie nie tylko Belgi, ale take pólnocn Francj. Gotowa 6 Na temat szczególowej analizy jej aktywnoci zwizanej z kongresami zob.: M. D e m e u r, Marie Sklodowska-Curie et les sept premiers Conseils de Physique, [w:] G. Va n d e V y v e r, op. cit., s. 37­43. 7 ,,L'Eventail", 27.04.1924, cyt. za: A. M. W i r t z-C o r d i e r, G. Va n d e V y v e r, op. cit., s. 32­33. 8 C. D i k s t e i n-B e r n a r d, Aux origines de la curiethérapie, [w:] G. Va n d e V y v e r, op. cit., s. 53­63. 9 Oddaje to dobrze fragment listu do P. Langevina z 1 stycznia 1915 roku: ,,Postanowilam od- powici racjonalnie znaczn cz swych oszczdnoci z niedawnej Nagrody Nobla, a nawet uzyskane medale10 , postanowila zorganizowa ruchom radiologiczn slub sanitarn. Dotychczas nie zajmowala si promieniami X, ale znala ich wlaciwoci i powicala im sporo miejsca w swoich wykladach. Zdajc sobie spraw z tego, jak wane s zdjcia przy leczeniu rannych, których liczb wojna mnoyla, zmobilizowala odpowiednie sluby pastwowe do dostarczenia samochodów, a wlasne rodki przeznaczyla na ich wyposaenie i przygotowanie personelu. Pierwszy tego typu ambulans znalazl si na froncie belgijskim ju w sierpniu 1914 roku. Z jej inicjatywy rosla take liczba aparatury rentgenowskiej w szpitalach polowych. Akcja podjta przez Mari Curie zostala przyjta yczliwie przez wladze wojskowe, jako e zastosowanie wynalazku Roentgena bylo od pewnego czasu jednym z glównych postulatów dotyczcych modernizacji armii. Od pocztku wieku aparatur rentgenowsk mial szpital wojskowy w Antwerpii, a w nastpnych latach odpowiednie urzdzenia zakupiono dla szpitali wojskowych Brukseli, potem Gandawy, Liège i Namuru. Znana badaczka najnowszych dziejów Belgii, której yczliwoci wiele zawdziczamy ­ Anne Morelli ­ trafila na symptomatyczny dla opisywanych tu poczyna tekst wystpienia doktora Emile'a Dupont, ordynatora szpitala wojskowego w Brukseli z dnia 26 stycznia 1914 roku. Zwracajc si do grupy oficerów armii belgijskiej, podkrelal ogromne znaczenie aparatury opartej na promieniowaniu X w przeprowadzaniu skutecznych operacji w przypadkach zlama i uszkodze ciala. Odwolywal si take do przykladów z ssiednich krajów, wskazujc na zapónienia armii belgijskiej. Przy okazji dowiadujemy si, e do zasilania aparatury w prd o odpowiednim nateniu Niemcy uywali wówczas specjalnych silników spalinowych, Francuzi korzystali z silników samochodowych, a Wlosi polegali na energii uzyskiwanej z dynama uruchamianego rcznie11. Apel Duponta nie mógl doprowadzi do znaczcych zmian w wyposaeniu armii, ale pozwala zrozumie, z jak wdzicznoci witana byla inicjatywa naszej uczonej. Wojna w Belgii charakteryzowala si szybkimi zmianami na froncie i szybkimi postpami armii niemieckiej. Ranni, których liczba rosla w zastraszajcym tempie, przemieszczani byli na tyly, ale brak personelu i rodków transportu powodowal, e wielu z nich nie moglo uzyska na czas odpowiedniej pomocy. W kocu 1914 roku front si ustabilizowal, przeksztalcajc si tak na odcinku belgijskim, da wszystkie sily w slubie przybranej ojczyzny, poniewa teraz nie mog nic uczyni dla mojego nieszczliwego kraju rodzinnego". Cyt za: http://www.aip.org/history/curie/war1.htm. 10 E. C u r i e, Madame Curie, Paris 1938, Bruxelles 1990, s. 242. 11 A. M o r e l l i, Marie Curie sur le front belge pendant la première guerre mondiale, s. 72. Tekst E. Duponta ukazal si w ,,Revue Militaire Belge", t. II , stycze­luty 1914, s. 83­97. jak i francuskim w wojn pozycyjn, trwajc do 1918 roku. Byl to czas na zreorganizowanie slub sanitarnych obu krajów. Pierwszym stalym szpitalem usytuowanym w pobliu frontu byl szpital w Hoogstade, w którym stacjonowali Anglicy, po opuszczeniu zbombardowanego Furnes, a nastpnie Belgowie. W kolejnych miesicach sie tego typu szpitali zwikszyla si o placówki w La Panne, Adinkerque, Beveren i Vinckem i sigala pólnocnej Francji, z takimi punktami jak Bourbourg czy Poperinghe. W wikszoci z nich Marie Curie osobicie i uruchomiala, i nadzorowala instalacje radiologiczne. Z jej zapisków i korespondencji mona odtworzy do dokladnie ow wojenn marszrut. Tak wic w grudniu 1914 roku wraz z córk Iren znalazla si w Furnes z ambulansem oznakowanym ,,E" i obydwie dokonywaly przewietle rentgenowskich. Mieszkaly w skromnym hoteliku w miasteczku naraonym na cigle bombardowanie. Wybór Furnes nie byl przypadkowy. Udaly si tam na prob gandawskiego profesora medycyny Fransa Daelsa, z którym Maria byla w kontakcie ju od 1908 roku w zwizku z jego staraniami o wykorzystanie terapeutycznych wlaciwoci promieni radu. Daels kierowal nastpnie specjaln klinik onkologiczn i informowal Mari Curie o efektach nowej metody. Na froncie znalazl si jako ochotnik, a stajc przed ogromem zada, postanowil poprosi o pomoc nasz rodaczk. Jak wspomina nastpnie jego syn, czul si wielce zaszczycony tym, e uczona wiatowej slawy osobicie wzila udzial w opiece nad setkami rannych12 . W kolejnym miesicu obydwie panie Curie towarzyszyly ambulansowi nr 1, który zostal wyslany do Poperinghe i zostal przyjty z wielk wdzicznoci. Po kilku tygodniach powrócily tam, by sprawdzi, jak radzi sobie personel z jego obslug. W marcu 1915 roku podobn akcj przeprowadzono w Adinkerque. W opublikowanym po wojnie dzielku La radiologie et la guerre Maria Curie dokladnie opisala, jak wygldala jej praca po zainstalowaniu wyposaenia i uzyskaniu prdu o wysokim napiciu potrzebnym do uruchomienia aparatury: To chwila gdy naley zabra si do pracy z lekarzami i chirurgami szpitalnymi lub ich kolegami z ambulansu. Przywozi si rannych na noszach lub pomaga si im przyj, jeli s mniej poszkodowani. Przeprowadza si badania rentgenowskie, wywoluje klisze, czasami dokonuje si operacji pod dzialaniami promieni. Pomocnik notuje wszystkie uwagi. Calo trwa tak dlugo jak to konieczne, czas si nie liczy, wane jest tylko to, by jak najlepiej wykona zadanie13. Ibid., s. 74. Cyt. za: A. M o r e l l i, op. cit., s. 76. Szczególowe relacje z dzialania ambulansów dowodz, e wspólpraca lekarzy z dowódcami nie ukladala si najlepiej i to zarówno w Belgii, jak i Francji14 , ale przyklad Marie Curie dowodzil wyranie, i zaangaowanie i ch niesienia pomocy potrafily pokona wiele trudnoci. Jak wskazuj skrupulatni biografowie, Maria Curie wraz z córk Iren zorganizowala w cigu dwóch lat wojny dwiecie takich stanowisk, w których znaczn cz stanowily ruchome ambulansy docierajce do rannych niemal natychmiast po bitwie. Popularno ambulansów byla tak dua, e przez dlugi czas okrelano je mianem Les Petites Curies15. Nie naley przy tym zapomina o wielu wyksztalconych pielgniarkach wyspecjalizowanych w obsludze aparatury radiologicznej. Po wojnie francuskie wladze docenily ten wklad w obron kraju, przyznajc Irenie Curie medal wojskowy. Takiego uznania nie doczekala si Maria, co prawdopodobnie mialo zwizek ze skandalem obyczajowym z 1911 roku. Po zakoczeniu wojny Maria Curie, pomna dowiadcze wyniesionych z polowych szpitali, rozpoczla zbiórk na budow laboratoriów i szpitali ukierunkowanych na now dziedzin medycyny ­ radiologi, stosujc w leczeniu izotopy promieniotwórcze. Oddala na rzecz swego laboratorium jeden gram radu, ale ta ilo nie byla wystarczajca, by prowadzi dalsze badania i Maria Curie, nieposiadajca ju wlasnych oszczdnoci, rozpoczla poszukiwania rodków na zakup cennego i drogiego mineralu. Jedna z dziennikarek amerykaskich ­ William B. Maloney ­ dowiedziawszy si o jej wysilkach, rozpropagowala t akcj wród amerykaskich organizacji kobiecych i ju w 1921 roku mogla zaprosi polsko-francusk uczon do Stanów Zjednoczonych po odbiór upragnionego grama radu. Maria wyjechala tam ze swymi dwiema córkami i zostala przyjta przez prezydenta Warrena G. Hardinga, który wrczyl jej osobicie ów cenny dar amerykaskich kobiet. Szczodro amerykaskich organizacji przerosla oczekiwania uczonej. Wracala wic do Francji z radem, rodkami finansowymi i wyposaeniem laboratoryjnym pozwalajcym na kontynuowanie bada16 . Kilka lat póniej podobna subskrypcja pozwolila na zakup kolejnego grama, przeznaczonego tym razem dla Instytutu Radu w Warszawie. Por. P. A b r a m, Médecins et militaires. La guerre du service de santé, Paris 1920. Zob.: R. Va n T i g g e l e n, La Grande Guerre de 1914­1918. La radiologie monte au front, Musée Belge de Radiologie, Bruxelles 2011, s. 87 i n. 16 Zob. artykul J. Zlotkiewicz-Klbukowskiej w numerze, s. 111­118. TRUDNE RELACJE ZE ZWIZKIEM GÓRNICZYM GÓRNEJ KATANGI Maria Curie dokonala odkrycia radu, korzystajc z surowca, jakim byl czarny uran pochodzcy z Austrii. W nastpnych latach otrzymala nieco rudy uranowej od US Geological Survay pochodzcej prawdopodobnie z Colarado. Nie opatentowala sposobu pozyskiwania radu z rudy w imi postpu naukowego i nawet pomagala pierwszym przedsibiorcom, którzy próbowali go produkowa na szersz skal. Odkrycie wlaciwoci terapeutycznych spowodowalo, e caly wiat rzucil si na poszukiwanie tego rzadkiego surowca, a cena pozyskanego radu osigala zawrotne sumy. W czasie wojny rynek zdominowali Amerykanie i wywindowali cen jednego grama do 175 tysicy dolarów. Tak, mniej wicej, sum musialy zgromadzi amerykaskie kobiety we wspomnianej wyej akcji umoliwiajcej Marii Curie kontynuowanie bada. W tym samym czasie laboratoria Zwizku Górniczego Górnej Katangi, kolonialnego kartelu belgijskiego, zakoczyly analizy surowców wydobywanych w kopalni Shinkolobwe, dochodzc do wniosku, e maj do czynienia z bogatymi w rad tlenkami uranu. Analizy, potwierdzone w laboratoriach brukselskich, zaowocowaly kontaktami Marii Curie ze Zwizkiem Górniczym. Kolonialny kartel, niecieszcy si, nawiasem mówic, dobr opini w historiografii dotyczcej Konga17, przylczyl si do wiatowego wycigu i postawil na Société Métallurgique w Hoboken na przedmieciach Antwerpii, specjalizujce si w pozyskiwaniu metali nieelaznych. Wkrótce potem w Olen Zwizek Górniczy zainwestowal due rodki w budow fabryki zajmujcej si przemyslow produkcj radu z wykorzystaniem metody zaprezentowanej w doktorskiej rozprawie Marii Curie. Nie bez znaczenia zapewne byly take pozyskiwane rónymi drogami informacje na temat technik stosowanych przez amerykaskiego konkurenta. Na podstawie tych elementów i kilku innowacji wynikajcych ze specyficznego skladu surowca wypracowano ,,metod belgijsk" produkcji radu, obwarowan odpowiednimi patentami18 . Pierwsze doniesienia prasowe, po wielu miesicach trzymanego w tajemnicy przedsiwzicia, byly sensacj na skal wiatow. Zwizek Górniczy oglosil program wykorzystania radu na warunkach preferencyjnych dla szpitali i belgijskich placówek naukowych, budzc przychylno wladz i opinii publicznej. Por. J. L a p t o s, op. cit., s. 237 i n. M. C l é r i n, P.-J. L e e m a n s, M. E. S e n g i e r, Les minerais de radium du Katanga (Congo belge) et leur traitement en Belgique, Bruxelles 1922. W tym zachwycie, maskujcym ogromne zyski kartelu kolonialnego, ogloszono rad ,,dziedzictwem narodowym", co wizalo si z kuratel pastwa19. Belgia stawala si najwikszym producentem radu na wiecie. Nieunikniony kontakt z Mari Curie mial miejsce na pocztku 1923 roku. Pierre Leemans, dyrektor wspomnianego wyej Société Métallurgique, zwrócil si do Marii Curie z informacj o oddaniu do dyspozycji komisji naukowej piciu gramów radu w celu kontynuowania bada teoretycznych i leczenia, zwlaszcza gorzej sytuowanych chorych oraz mieszkaców kolonii. Odwolywal si przy tym do utworzonego w listopadzie 1922 roku przez Belgijski Czerwony Krzy instytutu chorych na raka i roztaczal perspektywy wspólpracy ze slynn chemiczk. 18 marca 1923 roku Maria Curie udala si do zakladów w Olen w towarzystwie Emile'a Francquiego, ówczesnego dyrektora Zwizku Górniczego, wslawionego udzialem we wspomnianej wyej akcji na rzecz pomocy w zaopatrzeniu Belgii podczas I wojny. Okolicznociowe wystpienia nie przyslonily glównego wraenia, jakie Maria Curie wyniosla z tej wizyty, a mianowicie czysto komercyjnego charakteru calego przedsiwzicia. Instytuty naukowe, lcznie z jej placówk parysk traktowane byly jako potencjalni klienci. Tak wic z zaloenia kontakty ze Zwizkiem Górniczym nie staly si jakim spektakularnym przejawem wspólpracy Marii Curie z Belgi20 . Obydwie strony nie byly partnerami latwymi, ale te nie mogly si ignorowa. Instytut kierowany przez Mari potrzebowal próbek produktów towarzyszcych poszczególnym etapom produkcji radu i otrzymywal je z zakladu w Olen bez specjalnych utrudnie. Producenci z kolei byli zaineresowani uzyskaniem wzorca promieniowania radu w zwizku z jego komercjalizacj, a ten znajdowal si w Sevres pod Paryem i w Instytucie Radu. Przekazanie kolejnego wzorca do Belgii bylo przedmiotem dlugich pertraktacji. Czasem Maria zlecala zakladom belgijskim przeprowadzenie pewnych dowiadcze na marginesie procesu produkcyjnego i na ogól spotykala si z yczliw reakcj. Zwizek Górniczy byl take zainteresowany produkcj innych izotopów promieniotwórczych, w tym take polonium, a zwlaszcza aktynu, nad którym Curie wówczas pracowala, i szukal wspólpracowników z jej otoczenia. Przejawem cieplejszych relacji byla dotacja dla Instytutu Radu w 1929 roku w wysokoci 100 000 franków. W 1930 roku Maria Curie dokonala w Zwizku Górniczym zakupu 833,33 mg radu dla Instytutu Radu w Warszawie, na tyle bowiem starczylo rod19 Wicej zob.: J. Va n d e r l i n d e n, À propos de l'uranium congolais, ,,Revue Belge de Philologie et d'Histoire" 1994, nr 72, s. 1080­1081. 20 B. Va n T i g g e l e n, Les Curie et la science, ,,Revue Athena", nr 205, listopad 2004 (art. online, www.recherche-technologie.wallonie.be), podkrela, e Marie Curie ,,utrzymywala kontakty z przemyslowcami belgijskimi, ale byla klientk bardzo wymagajc". ków z drugiej subskrypcji w Ameryce. W prezencie od Zwizku, po dlugich zabiegach, uzyskala brakujce do 1 g 166,6 mg zakamuflowane, ze wspomnianych wzgldów komercyjnych, odpowiednimi zapisami ksigowymi. Krótko mówic, relacje z belgijskim kartelem odbiegaly dalece od opisanych wczeniej zwizków z uczonymi w ramach kongresów solveyowskich. Obydwie strony byly jednak na siebie skazane. Blisko geograficzna i dominacja belgijska na rynku handlu radem odgrywaly tu niewtpliwie rol decydujc. Nic wic dziwnego, e gdy w 1932 roku Kanadyjczycy odkryli bogate zloa uranu i okazali si bardziej elastyczni w rozmowach z Instytutem Radu w Paryu, kontakty Curie z Olen ulegly oslabieniu. Odyly ponownie w czasie, gdy prace nad promieniotwórczymi pierwiastkami przejl zi Marii ­ Frédéric Joliot-Curie, ale to ju inna historia. Podobnie jak ta dotyczca roli Zwizku Górniczego w wyprodukowaniu bomb atomowych, które spadly na Hiroszim i Nagasaki i cieszyly si, przez jaki czas, niezbyt chlubnym mianem ,,bomb belgijskich". RÉSUMÉ Marie Curie-Sklodowska, femme illustre par excellence, autant par ses positions humanitaires et intellectuelles que par ses découvertes scientifiques a fait l'objet de nombreuses biographies. Cette étude jette un regard particulier sur des liens privilégiés et soutenus qui ont existés entre Marie Curie et la Belgique. Trois thèmes y prevalent: ses relations avec la communauté internationale par la voie des Conseils de Physique Solvay, ses contacts avec monde médical belge pendant et après la guerre 1914­18 et enfin ses négociations avec le monde industriel du radium belge et surtout avec l'Union minière du Haut Katanga. L'auteur tente aussi rappeler le climat dans lequel se déroulait la recherche scientifique de haut niveau au début du vingtième siècle. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Annales UMCS, Historia de Gruyter

Belgijskie przypadki Marii Curie-Skłodowskiej w jej działalności naukowej i humanitarnej

Łaptos, Józef
Annales UMCS, Historia , Volume 66 (1) – Jan 1, 2011
Download PDF
10 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/belgijskie-przypadki-marii-curie-sk-odowskiej-w-jej-dzia-alno-ci-c7Qmz27Wc9
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2011 by the
ISSN
0239-4251
eISSN
2083-361X
DOI
10.2478/v10068-011-0018-5
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10068­011­0018­5 A N NA LES U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E-S K L O D O W S K A LU BLI N -- POLON I A VOL. LXVI, z. 1 SECTIO F 2011 Instytut Politologii UP KEN Kraków Belgijskie przypadki Marii Curie-Sklodowskiej w jej dzialalnoci naukowej i humanitarnej Les liasons belges de Marie Curie-Sklodowska dans l'activité scientifique et l'humanitaire Maria Curie-Sklodowska, chluba nauki polskiej i francuskiej, jest take cieplo przyjmowana przez Belgów. Kady z nich przypomina sobie zdjcie Marii Curie w stroju pielgniarki w towarzystwie króla Alberta I, którym podrczniki do historii ilustrowaly tekst o jej udziale w humanitarnej akcji pomocy szpitalom frontowym z wykorzystaniem ambulansów radiologicznych. To wspomnienie z lat szkolnych stanowi pewien element pozytywnej aury dotyczcej wzajemnych stosunków midzy Belgi a Polsk, obejmujcej take udzial polskich emigrantów po powstaniu listopadowym w organizowaniu niepodleglego pastwa1. Obecno Marie Curie wraz z córk Iren na froncie belgijskim byla niewtpliwie patriotycznym odruchem niepozostajcym bez zwizku z przeszloci, ale nie byl to jej jedyny zwizek z tym krajem. Warto zatem, korzystajc z okolicznoci, jak stwarzaj tegoroczne obchody, przypomnie jej czste podróe do Belgii, ukladajce si w tryptyk obejmujcy kontakty naukowe, wspólprac ze wiatem medycznym i negocjacje z przemyslowcami w sprawie dostaw surowców promieniotwórczych, w które obfitowalo belgijskie Kongo. 1 Zob. I. G o d d e e r i s, P. L i e r n e u x, 1830: insurrection polonaise, indépendance belge, Bruxelles 2001. UDZIAL W KONGRESACH NAUKOWYCH I W PRACACH INSTYTUTU FIZYKI SOLVAYA Pierwsz podró do Brukseli podjla Maria Curie w 1910 roku, aby wzi udzial w kongresie midzynarodowym na temat radiologii, majcym na celu okrelenie jednostki promieniowania na podstawie radium. Sklodowska byla ju w tym czasie znan postaci w wiecie nauki. Czterdziestotrzyletnia uczona miala za sob odkrycie pierwiastków promieniotwórczych ­ radu i polonu, glony dyplom doktorski na Sorbonie, przyznany przez t szacown uczelni po raz pierwszy kobiecie, oraz Nagrod Nobla, dzielon z mem ­ Pierre'em Curie, i Henrim Becquerelem, otrzyman w 1903 roku. Trzy lata po tym sukcesie stracila ma, który zginl stratowany przez rozpdzony pojazd konny. Lata pracy z materialami radioaktywnymi nadweraly jej zdrowie i, jak wspomina jeden z uczestników tego kongresu, ,,wydawala si zmczona i starsza, ni wskazywalby na to jej wiek"2 . Rok póniej znów udala si do Brukseli, tym razem na zaproszenie wystosowane przez Ernesta Solvaya, znanego chemika, cieszcego si w tym czasie ogromnym prestiem wielkiego przemyslowca i mecenasa nauki3. Solvay zebral w stolicy Belgii wybitnych fizyków epoki, by na wspólnym posiedzeniu skonfrontowa klasyczne teorie dotyczce materii i promieniowania z nowymi odkryciami i ich konsekwencjami. Obrady ,,Rady Fizyków" pod jego patronatem mialy miejsce w Hotelu Metropol w dniach od 29 padziernika do 3 listopada 1911 roku. Na zrobionym wówczas pamitkowym zdjciu moemy zobaczy inicjatora spotkania w otoczeniu, jak si mialo wkrótce okaza, jedenastu przyszlych noblistów. Rozpoznajemy m.in: Alberta Einsteina, Paula Langevina, Maxa Plancka, Ernesta Rutherforda, Walthera Nernsta, Jeana Perrina4 . Maria Curie przyciga uwag jako jedyna 2 Cyt. za: A. M. W i t z-C o r d i e r, Marie Curie et Ernest Solvay, [w:] G. Va n d e V y v e r, Marie Sklodowska Curie et la Belgique, Bruxelles 1990, s. 28. 3 Ernest Solvay (1838­1922), belgijski chemik, przemyslowiec i filantrop. Opracowal metod otrzymywania sody (tzw. metoda Solvaya) i zaloyl spólk Solvay & Cie oraz w 1863 roku zbudowal pierwsz fabryk produkujc sod w Couillet, kolo Charleroi. Podobne fabryki powstaly wkrótce w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Austrii (w tym take krakowski zaklad). Licencje i sama produkcja przyniosly Solvayowi ogromne dochody, których znaczn cz przeznaczyl na filantropijne przedsiwzicia, do których naley dzialajcy do dzi Instytut Nauk Spolecznych i Instytut Socjologii przy Wolnym Uniwersytecie Brukselskim. Wspomniany kongres byl jednym z kolejnych pomyslów. Solvay przez dlugie lata byl senatorem z ramienia Partii Liberalnej. 4 M.in.: Einstein Albert (1879­1955), fizyk niemiecki ­ laureat Nagrody Nobla z fizyki w 1921 roku. Planck Max Karl (1858­1947), fizyk niemiecki ­ Nobel z fizyki w 1918 roku. Rutherford Ernest (1871­1937), fizyk angielski ­ Nobel z chemii w 1908 roku. Nernst Walther Hermann (1864­1941), chemik niemiecki ­ Nobel z chemii w 1920 roku. Lorentz Hendrik Antoon (1853­1928), fizyk holenderski ­ Nobel z fizyki w 1902 roku. Perrin Jean Baptiste (1870­1942), fizyk francuski ­ laureat Nagrody Nobla z fizyki w 1926 roku. kobieta w tym gronie uczonych i, dla znajcych jej biografi, jako najblisza kandydatka do ponownego uhonorowania prestiow nagrod. Oto bowiem 8 listopada otrzymala telegram z Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk powiadamiajcy j o Nagrodzie Nobla w dziedzinie chemii za odkrycie nowych pierwiastków i otrzymanie radu w stanie czystym. Dla szukajcego po latach ladów, jakie informacja ta wywolala w prasie francuskiej i belgijskiej, zaskoczeniem musialoby by to, e pisano wiele o Marie Curie, ale w kontekcie skandalu obyczajowego, do jakiego miala doprowadzi poprzez ,,przestpczy zwizek" z innym uczonym, Paulem Langevinem, czlowiekiem onatym i ojcem. Nacjonalistyczne pisemka nie omieszkaly wytkn jej obcego pochodzenia. Maria Curie odwanie stawila czolo szykanom, które doprowadzily do oblegania jej domu i grób podpalenia. Nie zrezygnowala te z osobistego stawienia si w stolicy Szwecji po odbiór nagrody, ale kalumnie kosztowaly j wiele i w kilka dni po powrocie ze Sztokholmu znalazla si w szpitalu. Nie bez zwizku ze skandalem i niechci do obcych bylo natomiast odrzucenie w tym samym roku jej kandydatury do Francuskiej Akademii Nauk. Po tym afroncie Maria Curie odmówila ponownego kandydowania i przez dziesi lat nie pozwalala na publikacje swych prac naukowych pod szyldem Akademii. Kampania prasowa, na szczcie, nie obniyla prestiu Marie Curie w oczach Solvaya ani uczonych z jego otoczenia, co, nawiasem mówic, daje dobre wiadectwo temu rodowisku. Solvay wrcz manifestacyjnie zaproponowal jej w tym czasie czlonkostwo w dziewicioosobowym komitecie naukowym kolejnej organizacji, powolanej przeze do ycia ­ Midzynarodowego Instytutu Fizyki. Kiedy w 1913 roku Maria Curie wzila ponownie udzial w kongresie, dziennikarze skupili si nad wygloszonym przez ni wykladem na temat prawidlowoci dezintegracji radioaktywnej. Pasje sprzed dwóch lat wygasly, a naukowe osignicia slynnej badaczki odzyskaly swój blask. Tym razem kongres obradowal w Instytucie Fizjologii Solvaya w Parku Leopolda. Rok póniej, w czerwcu 1914 roku, nasza badaczka uczestniczyla z kolei w zebraniu komitetu naukowego wspomnianego wyej Instytutu Fizyki i witala z radoci now inicjatyw Solvaya ­ powolanie do ycia Instytutu Chemii. Wojna przerwala t wspólprac i Maria Curie, podobnie jak szlachetny mecenas, zajmowala si innymi sprawami5. Ale po jej zakoczeniu powrócila z now pasj do pracy naukowej i edukacyjnej. Brukselskie kongresy staly si wan czSolvay byl jednym z zaloycieli i sponsorów Narodowego Komitetu Pomocy i Zaopatrzenia, który dziki wspólpracy z wybitnymi przemyslowcami i bankierami pozwolil w trudnych latach wojny znale rodki i zorganizowa system kartkowy pozwalajcy Belgom przetrwa wojn. Zob. m.in.: J. L a p t o s, Belgia, Warszawa 2010, s. 76­78. ci jej midzynarodowych kontaktów i nie opucila adnego z nich a do mierci6 . Jej pozycja naukowa budzila respekt ale fakt, e byla jedyn kobiet w gronie uczonych, mimo postpu, jaki w kwestii emancypacji przyniósl okres powojenny, nadal budzil sensacj. Symptomatyczny pod tym wzgldem jest komentarz jednego z ówczesnych dzienników, przy okazji kongresu, który odbyl si w dwudziest pit rocznic odkrycia radu, uroczycie obchodzon we Francji i w Belgii: [...] obecno Marie Curie poród tylu slawnych uczonych troch dziwi. Jest ona uzasadniona, jak wszyscy wiedz, ale jednak ta obecno jest niebywala, tym bardziej e nie chodzi tu o chlopczyc. Pani Curie byla on i ma córki. Jej sylwetka, mimo e z reguly gubi si nieco w czerni, jest bardzo kobieca, a jej sposób bycia nie jest pozbawiony dyskretnej kokieterii [...]. By moe w przyszloci przyzwyczaimy si do tego nowego aspektu, aspektu podwójnego, który dzi wydaje nam si jeszcze kontrowersyjny7. Równolegle z badaniami naukowymi postpowaly próby praktycznego zastosowania promieniowania radu. Znalazl on zastosowanie w terapii onkologicznej, ze wzgldu na dlugi okres polowiczego rozpadu i rodzaj emitowanego promieniowania. W 1920 roku powstala Fundacja Curie, której glównym zadaniem bylo prowadzenie bada nad wykorzystaniem zjawiska promieniowania w medycynie. Jeden ze sposobów jego stosowania, a mianowicie oddzialywanie bezporednio na komórki rakowe, nazwano w jzyku francuskim curiethérapie, curietherapy w jzyku angielskim (w jzyku polskim uywa si okrelenia brachyterapia). Po wielu latach stosowania rad zastpiono izotopami o slabszym promieniowaniu, charakteryzujcymi si mniejsz radiotoksycznoci 8 . W KARETKACH I W PRZYFRONTOWYCH SZPITALACH BELGIJSKICH Atak niemiecki na Belgi wywolal fal sympatii wobec tego malego kraju, którego ,,wieczna neutralno" zostala pogwalcona. Maria Curie w poczuciu obywatelskiego obowizku, i zapewne w bliskim polskiej emigracji odruchu ,,walki za wolno nasz i wasz"9, postanowila uczyni co w jej mocy dla frontu obejmujcego w krótkim czasie nie tylko Belgi, ale take pólnocn Francj. Gotowa 6 Na temat szczególowej analizy jej aktywnoci zwizanej z kongresami zob.: M. D e m e u r, Marie Sklodowska-Curie et les sept premiers Conseils de Physique, [w:] G. Va n d e V y v e r, op. cit., s. 37­43. 7 ,,L'Eventail", 27.04.1924, cyt. za: A. M. W i r t z-C o r d i e r, G. Va n d e V y v e r, op. cit., s. 32­33. 8 C. D i k s t e i n-B e r n a r d, Aux origines de la curiethérapie, [w:] G. Va n d e V y v e r, op. cit., s. 53­63. 9 Oddaje to dobrze fragment listu do P. Langevina z 1 stycznia 1915 roku: ,,Postanowilam od- powici racjonalnie znaczn cz swych oszczdnoci z niedawnej Nagrody Nobla, a nawet uzyskane medale10 , postanowila zorganizowa ruchom radiologiczn slub sanitarn. Dotychczas nie zajmowala si promieniami X, ale znala ich wlaciwoci i powicala im sporo miejsca w swoich wykladach. Zdajc sobie spraw z tego, jak wane s zdjcia przy leczeniu rannych, których liczb wojna mnoyla, zmobilizowala odpowiednie sluby pastwowe do dostarczenia samochodów, a wlasne rodki przeznaczyla na ich wyposaenie i przygotowanie personelu. Pierwszy tego typu ambulans znalazl si na froncie belgijskim ju w sierpniu 1914 roku. Z jej inicjatywy rosla take liczba aparatury rentgenowskiej w szpitalach polowych. Akcja podjta przez Mari Curie zostala przyjta yczliwie przez wladze wojskowe, jako e zastosowanie wynalazku Roentgena bylo od pewnego czasu jednym z glównych postulatów dotyczcych modernizacji armii. Od pocztku wieku aparatur rentgenowsk mial szpital wojskowy w Antwerpii, a w nastpnych latach odpowiednie urzdzenia zakupiono dla szpitali wojskowych Brukseli, potem Gandawy, Liège i Namuru. Znana badaczka najnowszych dziejów Belgii, której yczliwoci wiele zawdziczamy ­ Anne Morelli ­ trafila na symptomatyczny dla opisywanych tu poczyna tekst wystpienia doktora Emile'a Dupont, ordynatora szpitala wojskowego w Brukseli z dnia 26 stycznia 1914 roku. Zwracajc si do grupy oficerów armii belgijskiej, podkrelal ogromne znaczenie aparatury opartej na promieniowaniu X w przeprowadzaniu skutecznych operacji w przypadkach zlama i uszkodze ciala. Odwolywal si take do przykladów z ssiednich krajów, wskazujc na zapónienia armii belgijskiej. Przy okazji dowiadujemy si, e do zasilania aparatury w prd o odpowiednim nateniu Niemcy uywali wówczas specjalnych silników spalinowych, Francuzi korzystali z silników samochodowych, a Wlosi polegali na energii uzyskiwanej z dynama uruchamianego rcznie11. Apel Duponta nie mógl doprowadzi do znaczcych zmian w wyposaeniu armii, ale pozwala zrozumie, z jak wdzicznoci witana byla inicjatywa naszej uczonej. Wojna w Belgii charakteryzowala si szybkimi zmianami na froncie i szybkimi postpami armii niemieckiej. Ranni, których liczba rosla w zastraszajcym tempie, przemieszczani byli na tyly, ale brak personelu i rodków transportu powodowal, e wielu z nich nie moglo uzyska na czas odpowiedniej pomocy. W kocu 1914 roku front si ustabilizowal, przeksztalcajc si tak na odcinku belgijskim, da wszystkie sily w slubie przybranej ojczyzny, poniewa teraz nie mog nic uczyni dla mojego nieszczliwego kraju rodzinnego". Cyt za: http://www.aip.org/history/curie/war1.htm. 10 E. C u r i e, Madame Curie, Paris 1938, Bruxelles 1990, s. 242. 11 A. M o r e l l i, Marie Curie sur le front belge pendant la première guerre mondiale, s. 72. Tekst E. Duponta ukazal si w ,,Revue Militaire Belge", t. II , stycze­luty 1914, s. 83­97. jak i francuskim w wojn pozycyjn, trwajc do 1918 roku. Byl to czas na zreorganizowanie slub sanitarnych obu krajów. Pierwszym stalym szpitalem usytuowanym w pobliu frontu byl szpital w Hoogstade, w którym stacjonowali Anglicy, po opuszczeniu zbombardowanego Furnes, a nastpnie Belgowie. W kolejnych miesicach sie tego typu szpitali zwikszyla si o placówki w La Panne, Adinkerque, Beveren i Vinckem i sigala pólnocnej Francji, z takimi punktami jak Bourbourg czy Poperinghe. W wikszoci z nich Marie Curie osobicie i uruchomiala, i nadzorowala instalacje radiologiczne. Z jej zapisków i korespondencji mona odtworzy do dokladnie ow wojenn marszrut. Tak wic w grudniu 1914 roku wraz z córk Iren znalazla si w Furnes z ambulansem oznakowanym ,,E" i obydwie dokonywaly przewietle rentgenowskich. Mieszkaly w skromnym hoteliku w miasteczku naraonym na cigle bombardowanie. Wybór Furnes nie byl przypadkowy. Udaly si tam na prob gandawskiego profesora medycyny Fransa Daelsa, z którym Maria byla w kontakcie ju od 1908 roku w zwizku z jego staraniami o wykorzystanie terapeutycznych wlaciwoci promieni radu. Daels kierowal nastpnie specjaln klinik onkologiczn i informowal Mari Curie o efektach nowej metody. Na froncie znalazl si jako ochotnik, a stajc przed ogromem zada, postanowil poprosi o pomoc nasz rodaczk. Jak wspomina nastpnie jego syn, czul si wielce zaszczycony tym, e uczona wiatowej slawy osobicie wzila udzial w opiece nad setkami rannych12 . W kolejnym miesicu obydwie panie Curie towarzyszyly ambulansowi nr 1, który zostal wyslany do Poperinghe i zostal przyjty z wielk wdzicznoci. Po kilku tygodniach powrócily tam, by sprawdzi, jak radzi sobie personel z jego obslug. W marcu 1915 roku podobn akcj przeprowadzono w Adinkerque. W opublikowanym po wojnie dzielku La radiologie et la guerre Maria Curie dokladnie opisala, jak wygldala jej praca po zainstalowaniu wyposaenia i uzyskaniu prdu o wysokim napiciu potrzebnym do uruchomienia aparatury: To chwila gdy naley zabra si do pracy z lekarzami i chirurgami szpitalnymi lub ich kolegami z ambulansu. Przywozi si rannych na noszach lub pomaga si im przyj, jeli s mniej poszkodowani. Przeprowadza si badania rentgenowskie, wywoluje klisze, czasami dokonuje si operacji pod dzialaniami promieni. Pomocnik notuje wszystkie uwagi. Calo trwa tak dlugo jak to konieczne, czas si nie liczy, wane jest tylko to, by jak najlepiej wykona zadanie13. Ibid., s. 74. Cyt. za: A. M o r e l l i, op. cit., s. 76. Szczególowe relacje z dzialania ambulansów dowodz, e wspólpraca lekarzy z dowódcami nie ukladala si najlepiej i to zarówno w Belgii, jak i Francji14 , ale przyklad Marie Curie dowodzil wyranie, i zaangaowanie i ch niesienia pomocy potrafily pokona wiele trudnoci. Jak wskazuj skrupulatni biografowie, Maria Curie wraz z córk Iren zorganizowala w cigu dwóch lat wojny dwiecie takich stanowisk, w których znaczn cz stanowily ruchome ambulansy docierajce do rannych niemal natychmiast po bitwie. Popularno ambulansów byla tak dua, e przez dlugi czas okrelano je mianem Les Petites Curies15. Nie naley przy tym zapomina o wielu wyksztalconych pielgniarkach wyspecjalizowanych w obsludze aparatury radiologicznej. Po wojnie francuskie wladze docenily ten wklad w obron kraju, przyznajc Irenie Curie medal wojskowy. Takiego uznania nie doczekala si Maria, co prawdopodobnie mialo zwizek ze skandalem obyczajowym z 1911 roku. Po zakoczeniu wojny Maria Curie, pomna dowiadcze wyniesionych z polowych szpitali, rozpoczla zbiórk na budow laboratoriów i szpitali ukierunkowanych na now dziedzin medycyny ­ radiologi, stosujc w leczeniu izotopy promieniotwórcze. Oddala na rzecz swego laboratorium jeden gram radu, ale ta ilo nie byla wystarczajca, by prowadzi dalsze badania i Maria Curie, nieposiadajca ju wlasnych oszczdnoci, rozpoczla poszukiwania rodków na zakup cennego i drogiego mineralu. Jedna z dziennikarek amerykaskich ­ William B. Maloney ­ dowiedziawszy si o jej wysilkach, rozpropagowala t akcj wród amerykaskich organizacji kobiecych i ju w 1921 roku mogla zaprosi polsko-francusk uczon do Stanów Zjednoczonych po odbiór upragnionego grama radu. Maria wyjechala tam ze swymi dwiema córkami i zostala przyjta przez prezydenta Warrena G. Hardinga, który wrczyl jej osobicie ów cenny dar amerykaskich kobiet. Szczodro amerykaskich organizacji przerosla oczekiwania uczonej. Wracala wic do Francji z radem, rodkami finansowymi i wyposaeniem laboratoryjnym pozwalajcym na kontynuowanie bada16 . Kilka lat póniej podobna subskrypcja pozwolila na zakup kolejnego grama, przeznaczonego tym razem dla Instytutu Radu w Warszawie. Por. P. A b r a m, Médecins et militaires. La guerre du service de santé, Paris 1920. Zob.: R. Va n T i g g e l e n, La Grande Guerre de 1914­1918. La radiologie monte au front, Musée Belge de Radiologie, Bruxelles 2011, s. 87 i n. 16 Zob. artykul J. Zlotkiewicz-Klbukowskiej w numerze, s. 111­118. TRUDNE RELACJE ZE ZWIZKIEM GÓRNICZYM GÓRNEJ KATANGI Maria Curie dokonala odkrycia radu, korzystajc z surowca, jakim byl czarny uran pochodzcy z Austrii. W nastpnych latach otrzymala nieco rudy uranowej od US Geological Survay pochodzcej prawdopodobnie z Colarado. Nie opatentowala sposobu pozyskiwania radu z rudy w imi postpu naukowego i nawet pomagala pierwszym przedsibiorcom, którzy próbowali go produkowa na szersz skal. Odkrycie wlaciwoci terapeutycznych spowodowalo, e caly wiat rzucil si na poszukiwanie tego rzadkiego surowca, a cena pozyskanego radu osigala zawrotne sumy. W czasie wojny rynek zdominowali Amerykanie i wywindowali cen jednego grama do 175 tysicy dolarów. Tak, mniej wicej, sum musialy zgromadzi amerykaskie kobiety we wspomnianej wyej akcji umoliwiajcej Marii Curie kontynuowanie bada. W tym samym czasie laboratoria Zwizku Górniczego Górnej Katangi, kolonialnego kartelu belgijskiego, zakoczyly analizy surowców wydobywanych w kopalni Shinkolobwe, dochodzc do wniosku, e maj do czynienia z bogatymi w rad tlenkami uranu. Analizy, potwierdzone w laboratoriach brukselskich, zaowocowaly kontaktami Marii Curie ze Zwizkiem Górniczym. Kolonialny kartel, niecieszcy si, nawiasem mówic, dobr opini w historiografii dotyczcej Konga17, przylczyl si do wiatowego wycigu i postawil na Société Métallurgique w Hoboken na przedmieciach Antwerpii, specjalizujce si w pozyskiwaniu metali nieelaznych. Wkrótce potem w Olen Zwizek Górniczy zainwestowal due rodki w budow fabryki zajmujcej si przemyslow produkcj radu z wykorzystaniem metody zaprezentowanej w doktorskiej rozprawie Marii Curie. Nie bez znaczenia zapewne byly take pozyskiwane rónymi drogami informacje na temat technik stosowanych przez amerykaskiego konkurenta. Na podstawie tych elementów i kilku innowacji wynikajcych ze specyficznego skladu surowca wypracowano ,,metod belgijsk" produkcji radu, obwarowan odpowiednimi patentami18 . Pierwsze doniesienia prasowe, po wielu miesicach trzymanego w tajemnicy przedsiwzicia, byly sensacj na skal wiatow. Zwizek Górniczy oglosil program wykorzystania radu na warunkach preferencyjnych dla szpitali i belgijskich placówek naukowych, budzc przychylno wladz i opinii publicznej. Por. J. L a p t o s, op. cit., s. 237 i n. M. C l é r i n, P.-J. L e e m a n s, M. E. S e n g i e r, Les minerais de radium du Katanga (Congo belge) et leur traitement en Belgique, Bruxelles 1922. W tym zachwycie, maskujcym ogromne zyski kartelu kolonialnego, ogloszono rad ,,dziedzictwem narodowym", co wizalo si z kuratel pastwa19. Belgia stawala si najwikszym producentem radu na wiecie. Nieunikniony kontakt z Mari Curie mial miejsce na pocztku 1923 roku. Pierre Leemans, dyrektor wspomnianego wyej Société Métallurgique, zwrócil si do Marii Curie z informacj o oddaniu do dyspozycji komisji naukowej piciu gramów radu w celu kontynuowania bada teoretycznych i leczenia, zwlaszcza gorzej sytuowanych chorych oraz mieszkaców kolonii. Odwolywal si przy tym do utworzonego w listopadzie 1922 roku przez Belgijski Czerwony Krzy instytutu chorych na raka i roztaczal perspektywy wspólpracy ze slynn chemiczk. 18 marca 1923 roku Maria Curie udala si do zakladów w Olen w towarzystwie Emile'a Francquiego, ówczesnego dyrektora Zwizku Górniczego, wslawionego udzialem we wspomnianej wyej akcji na rzecz pomocy w zaopatrzeniu Belgii podczas I wojny. Okolicznociowe wystpienia nie przyslonily glównego wraenia, jakie Maria Curie wyniosla z tej wizyty, a mianowicie czysto komercyjnego charakteru calego przedsiwzicia. Instytuty naukowe, lcznie z jej placówk parysk traktowane byly jako potencjalni klienci. Tak wic z zaloenia kontakty ze Zwizkiem Górniczym nie staly si jakim spektakularnym przejawem wspólpracy Marii Curie z Belgi20 . Obydwie strony nie byly partnerami latwymi, ale te nie mogly si ignorowa. Instytut kierowany przez Mari potrzebowal próbek produktów towarzyszcych poszczególnym etapom produkcji radu i otrzymywal je z zakladu w Olen bez specjalnych utrudnie. Producenci z kolei byli zaineresowani uzyskaniem wzorca promieniowania radu w zwizku z jego komercjalizacj, a ten znajdowal si w Sevres pod Paryem i w Instytucie Radu. Przekazanie kolejnego wzorca do Belgii bylo przedmiotem dlugich pertraktacji. Czasem Maria zlecala zakladom belgijskim przeprowadzenie pewnych dowiadcze na marginesie procesu produkcyjnego i na ogól spotykala si z yczliw reakcj. Zwizek Górniczy byl take zainteresowany produkcj innych izotopów promieniotwórczych, w tym take polonium, a zwlaszcza aktynu, nad którym Curie wówczas pracowala, i szukal wspólpracowników z jej otoczenia. Przejawem cieplejszych relacji byla dotacja dla Instytutu Radu w 1929 roku w wysokoci 100 000 franków. W 1930 roku Maria Curie dokonala w Zwizku Górniczym zakupu 833,33 mg radu dla Instytutu Radu w Warszawie, na tyle bowiem starczylo rod19 Wicej zob.: J. Va n d e r l i n d e n, À propos de l'uranium congolais, ,,Revue Belge de Philologie et d'Histoire" 1994, nr 72, s. 1080­1081. 20 B. Va n T i g g e l e n, Les Curie et la science, ,,Revue Athena", nr 205, listopad 2004 (art. online, www.recherche-technologie.wallonie.be), podkrela, e Marie Curie ,,utrzymywala kontakty z przemyslowcami belgijskimi, ale byla klientk bardzo wymagajc". ków z drugiej subskrypcji w Ameryce. W prezencie od Zwizku, po dlugich zabiegach, uzyskala brakujce do 1 g 166,6 mg zakamuflowane, ze wspomnianych wzgldów komercyjnych, odpowiednimi zapisami ksigowymi. Krótko mówic, relacje z belgijskim kartelem odbiegaly dalece od opisanych wczeniej zwizków z uczonymi w ramach kongresów solveyowskich. Obydwie strony byly jednak na siebie skazane. Blisko geograficzna i dominacja belgijska na rynku handlu radem odgrywaly tu niewtpliwie rol decydujc. Nic wic dziwnego, e gdy w 1932 roku Kanadyjczycy odkryli bogate zloa uranu i okazali si bardziej elastyczni w rozmowach z Instytutem Radu w Paryu, kontakty Curie z Olen ulegly oslabieniu. Odyly ponownie w czasie, gdy prace nad promieniotwórczymi pierwiastkami przejl zi Marii ­ Frédéric Joliot-Curie, ale to ju inna historia. Podobnie jak ta dotyczca roli Zwizku Górniczego w wyprodukowaniu bomb atomowych, które spadly na Hiroszim i Nagasaki i cieszyly si, przez jaki czas, niezbyt chlubnym mianem ,,bomb belgijskich". RÉSUMÉ Marie Curie-Sklodowska, femme illustre par excellence, autant par ses positions humanitaires et intellectuelles que par ses découvertes scientifiques a fait l'objet de nombreuses biographies. Cette étude jette un regard particulier sur des liens privilégiés et soutenus qui ont existés entre Marie Curie et la Belgique. Trois thèmes y prevalent: ses relations avec la communauté internationale par la voie des Conseils de Physique Solvay, ses contacts avec monde médical belge pendant et après la guerre 1914­18 et enfin ses négociations avec le monde industriel du radium belge et surtout avec l'Union minière du Haut Katanga. L'auteur tente aussi rappeler le climat dans lequel se déroulait la recherche scientifique de haut niveau au début du vingtième siècle.

Journal

Annales UMCS, Historia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2011

There are no references for this article.