Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Maria Skłodowska-Curie a polski projekt "rozbrojenia moralnego" w Lidze Narodów (1931-1933)

Maria Skłodowska-Curie a polski projekt "rozbrojenia moralnego" w Lidze Narodów (1931-1933) DOI: 10.2478/v10068­011­0022­9 A N NA LES U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E-S K L O D O W S K A LU BLI N -- POLON I A VOL. LXVI, z. 1 SECTIO F 2011 ANDRZEJ M. BRZEZISKI Instytut Historii UL, Lód Maria Sklodowska-Curie a polski projekt ,,rozbrojenia moralnego" w Lidze Narodów (1931­1933) Marie Sklodowska-Curie et le project polonais du "désarmement moral" dans la Ligue des Nations (1931­1933) Udzial Marii Sklodowskiej-Curie w pracach Ligi Narodów na rzecz midzynarodowej wspólpracy intelektualnej w latach 1922­1934 stanowil ,,jedyne jej odstpstwo od calkowitej i wylcznej wiernoci Nauce"1. Pochlonita prac naukowo-badawcz odmawiala przyjcia zaprosze do wspólpracy rozmaitym organizacjom i instytucjom. Odrzucala te wszelkie formy zbiorowych wystpie o charakterze politycznym i nie podpisywala tego typu odezw i deklaracji, nawet jeli wychodzily one ze rodowisk intelektualnych. Nie oznaczalo to, e Sklodowska-Curie byla typem naukowca zamknitego w laboratorium oraz obojtnego wobec rozgrywajcych si we Francji i w wiecie wydarze. Pragnla jednak zachowa polityczn neutralno i przyjla zasad oficjalnego zabierania glosu jedynie w sprawach, które dotyczyly nauki. Nie wyraala wic publicznie swej opinii nawet w bliskich jej kwestiach postpu spolecznego, demokracji, powszechnego pokoju, równouprawnienia kobiet i zniesienia kary mierci 2 . 1 E. C u r i e, Maria Curie, Warszawa 1972, s. 379. Zob. S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity to scientific research": Marie Sklodowska-Curie and the League of Nations, ,,The Polish Review" 1996, vol. XLI, nr 4, s. 449­467. 2 M. P i n a u l t, Marie Curie, une intellectuelle engageée ?, CLIO, Histoire, femmes et sociétés [En ligne], 4 I 2006, mis en ligne le 01 décembre 2008. URL:http://clio.revues.org/index 4482.html. ANDRZEJ M. BRZEZISKI Pozyskanie uczonej dla prac powolanej w polowie maja 1922 roku przez Rad Ligi Narodów Komisji Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (Commission Internationale de Coopération Intelellectuelle ­ CICI) nie bylo latwe. W sklad Komisji, jako organu doradczego Rady Ligi Narodów w celu ,,zbadania zagadnienia midzynarodowej wspólpracy intelektualnej", wybrano dwunastu z wybitnych intelektualistów. Sklodowska-Curie, jako profesor Uniwersytetu Paryskiego i honorowy profesor Uniwersytetu Warszawskiego, miala reprezentowa w CICI, za zgod wladz francuskich, nauk polsk 3. Powiadomiona o nominacji przez Erica Drummonda, Sekretarza Generalnego (SG) Ligi Narodów, Sklodowska-Curie, cho czula si ,,zaszczycona" zaproszeniem do udzialu w pracach CICI, wyraala wtpliwo, czy zdola pogodzi nowe obowizki z rozlicznymi zajciami, które ju miala, jak równie z uwagi na stan zdrowia. Oczekiwala te pelniejszej informacji na temat celu, rodków i metod dzialania CICI. Uzyskala je od Inazo Nitobe, zastpcy SG Ligi Narodów, bylego profesora uniwersytetu w Tokio, i Oskara Haleckiego, sekretarza CICI, urlopowanego profesora historii Uniwersytetu Warszawskiego, którzy spotkali si z uczon w Paryu w drugiej polowie maja 1922 roku4 . Konsultowala si te w tej sprawie z zaprzyjanionym z ni Albertem Einsteinem, równie wybranym do CICI. W licie z 27 maja 1922 roku pisala, e wspólnie mogliby przysluy si pracom Komisji. Wyrazila przekonanie, i Liga Narodów ,,jakkolwiek jeszcze niedoskonala, jest nadziej na przyszlo"5. W kocu 3 W sklad powolanej 15 maja 1922 roku CICI weszli: Kristine Bonnevie, Henri Bergson, Jules Destrée, Albert Einstein, Gilbert Murray, Gonzague de Reynold, Francesco Ruffini, Maria Sklodowska-Curie, Leonardo de Torrès-Quevedo, Aloysio de Castro, George Ellory Hale, Dilip N. Bannerjea. Inazo Nitobe, zastpca SG Ligi Narodów, wszedl do Komisji z urzdu jako szef Sekcji Biur Midzynarodowych (Section des Bureaux Internationaux ­ SBI). Przewodniczcym Komisji zostal H. Bergson, G. Murray jego zastpc, a sekretarzem O. Halecki, który od sierpnia 1921 roku pracowal w SBI. L. B o u r g e o i s, L'oeuvre de la Société des Nations (1920­1923), Paris 1923, s. 407­408; zob. O. H a l e c k i, Komisja Wspólpracy Umyslowej, ,,Przegld Wspólczesny" 1923, nr 9­10, s. 37­53. 4 ,,Niechtna w ogóle zbyt czstym zjazdom ­ pisal Oskar Halecki ­ jalowym nieraz dyskusjom na niedo cile okrelony temat, licznym uroczystociom i przyjciom oficjalnym, które zwykle towarzysz dlugim i tak posiedzeniom podobnych komisji, chciala si zrazu wymówi brakiem czasu, a równie ­ jak twierdzila ­ nieznajomoci zagadnienia". O. H a l e c k i, Komisja wspólpracy..., s. 48. 5 M. P i n a u l t, op. cit., s. 5­6. Wybór A. Einsteina do CICI jako przedstawiciela ,,nauki niemieckiej" przyjto w Niemczech krytycznie. Einstein, który byl z pochodzenia ydem, zrzekl si w 1896 roku obywatelstwa niemieckiego i przyjl szwajcarskie. W lipcu 1922 roku zloyl rezygnacj z czlonkostwa w CICI. Dwa lata póniej zmienil zdanie na temat swojego udzialu CICI, m.in. pod wplywem argumentów M. Sklodowskiej-Curie, i zostal do Komisji ponownie przyjty. W 1931 roku zrezygnowal definitywnie z uczestnictwa w CICI. Zob. S. W. P y c i o r, Marie SklodowskaCurie and Albert Einstein: A Professional and Personal Relationship, ,,The Polish Review" 1999, vol. XLIV, nr 2, s. 131­142; J. P i s k u r e w i c z, Wspólpraca Alberta Einsteina z Mari Sklodowsk-Curie w Midzynarodowej Komisji Wspólpracy Intelektualnej przy Lidze Narodów (1922­1932), ,,Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" 2005, nr 3­4, s. 7­24. maja 1922 roku zdecydowala si poinformowa E. Drummonda o ,,tymczasowej zgodzie" na uczestnictwo w pracach CICI, aby ,,ulatwi" na pocztku realizacj inicjatywy podjtej przez Lig Narodów 6 . Po pierwszym spotkaniu i obradach CICI w Genewie od 1 do 5 sierpnia 1922 roku uczona uznala celowo dziala Komisji na rzecz Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej. Od tej pory Sklodowska-Curie uczestniczyla sumiennie w jej pracach, od 1923 roku jako wiceprzewodniczca Komisji, przez ostatnie dwanacie lat ycia. Byla inicjatork powolania specjalistycznych podkomisji CICI oraz nawizania przez ni z ,,komisjami narodowymi" wspólpracy intelektualnej7. We wrzeniu 1922 roku przedstawila Radzie Ligi Narodów tymczasowy raport o stanie nauki polskiej i jej potrzebach. Zabiegala o stworzenie midzynarodowego funduszu stypendialnego dla naukowców i przedstawila w tej kwestii kilka projektów. Uczestniczyla w pracach Podkomisji Bibliograficznej CICI, w celu opracowania i publikowania bibliografii analitycznej z rónych dziedzin nauki. Brala udzial w posiedzeniach Komitetu Doradców Naukowych, interesowala si debatami nad projektem konwencji o ochronie wlasnoci naukowej oraz rozwijaniem midzynarodowej wspólpracy pomidzy uniwersytetami. Odegrala wan rol w pracach nad powolaniem Midzynarodowego Instytutu Wspólpracy Intelektualnej w Paryu (Institut International de Coopération Intellectuelle ­ IICI), otwartego uroczycie 16 stycznia 1926 roku, stanowicego rami wykonawcze CICI8 . Podczas zazwyczaj kilkudniowych obrad CICI (odbywaly si raz w roku) lub jej Podkomisji, których Sklodowska-Curie byla czlonkini, uczona wyraala zawsze wlasny pogld i zajmowala niezalene stanowisko. Zdaniem Ewy Curie jej matka toczyla ,,wite wojny" w takich sprawach, jak: ,,walka o midzynarodow kultur, oparta na poszanowaniu narodowych odrbnoci kulturalnych; obrona cech i talentów indywidualnych, bez wzgldu na to, gdzie si one przejawiaj; walka o »skrzepienie wielkiej duchowej mocy nauki«; walka o »rozbrojenie moralne« ­ o pokój". Uczona nie ludzila si przy tym, e odniesie ,,szybkie zwycistwo"9. League of Nations. Archives United Nations, Genewa (dalej ­ LNA), SDN.1919­1927, 13C, R.1029, list M. Sklodowskiej-Curie do E. Drummonda z 1 czerwca 1922 roku. 7 Do lipca 1923 roku ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej powstaly w jedenastu krajach ­ w Austrii, Bulgarii, Czechoslowacji, Estonii, Finlandii, Grecji, na Wgrzech, Litwie, w Polsce, Rumunii, Jugoslawii (SHS). Zob. League of Nations. Intellectual Co-Operation Organisation. National Committees on Intellectual Co-Operation, Geneva 1937, s. 6 i n. 8 Na temat dzialalnoci M. Sklodowskiej w CICI: S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity...", s. 451 i n.; A. M. B r z e z i s k i, Z dzialalnoci Marii Sklodowskiej-Curie w Komisji Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej Ligi Narodów (1922­1934), ,,Przegld Nauk Historycznych", Lód 2006, R. V, nr 2(10), s. 143­165; J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk. Maria Sklodowska-Curie w laboratorium i w Lidze Narodów, Lublin 2007, s. 85­204. 9 Cyt. za: E. C u r i e, op. cit., s. 382. ANDRZEJ M. BRZEZISKI Po kilku latach, mimo braku widocznego postpu w realizacji wikszoci jej zamierze, nie zwtpila w sens dalszej dzialalnoci w CICI. W lipcu 1929 roku pisala do córki Ewy, e chocia ,,wspólpraca midzynarodowa jest zadaniem bardzo cikim", to jednak trzeba j podj, ,,choby kosztem wielu wysilków i prawdziwego powicenia: instytucja genewska, pomimo wszystkich swych bldów i niedocigni, ma jednak wartoci, dziki którym zasluguje na to, aby j popiera"10 . Zgodnie ze swoim przekonaniem Sklodowska-Curie nie wyraala publicznie pogldów i opinii na temat midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. Od pierwszego posiedzenia CICI byla zdecydowanie przeciwna obecnoci dziennikarzy podczas obrad Komisji i upublicznieniu przebiegu dyskusji. Stwierdzila wtedy, e CICI nie jest instytucj polityczn, ale specjaln, powolan do rozpatrywania spraw szczególnych, zbyt skomplikowanych do oceny przez szersz spoleczno. Ostatecznie zdecydowano, e posiedzenia CICI bd mialy charakter zamknity. Postanowiono take, e Komisja nie bdzie organizowa konferencji prasowych. Poszczególni jej czlonkowie mogli jednak udziela prasowych wywiadów. Sklodowska-Curie tego nie czynila, nie pozwalala te fotografowa si fotoreporterom11. ródlem informacji o pogldach uczonej na temat midzynarodowej wspólpracy intelektualnej s wic przede wszystkim oficjalne stenogramy z posiedze CICI i Podkomisji oraz jej korespondencja. Zaznaczy naley, e M. Sklodowska-Curie przestrzegala te konsekwentnie zasady apolitycznoci midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. Dopuszczala jedynie oficjalne kontakty CICI i IICI z rzdami, natomiast sprzeciwiala si ich stycznoci z innymi silami politycznymi12 . Podobne stanowisko zajmowal Gilbert Murray, filolog klasyczny, profesor Oksfordu, wiceprzewodniczcy, a od czerwca 1928 roku przewodniczcy Komisji, i Gonzague de Reynold, szwajcarski intelektualista, staly sprawozdawca CICI. Komisja nie wyraala oficjalnych opinii wobec rozgrywajcych si wydarze politycznych ani nie przylczala si do tego typu manifestów lub demonstracji. Sklodowska-Curie uwaala, e ksztaltowana pod auspicjami Ligi Narodów wspólpraca elit intelektualnych rónych krajów powinna by rozwijana i umacniana niezalenie od konfliktów wewntrznych w poszczególnych pastwach czy te komplikujcej si sytuacji midzynarodowej. Obawiala Ibidem. Zob. J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 106; S. W. P y c i o r, Marie SklodowskaCurie and Albert Einstein..., s. 139­140. 12 Podczas obrad dziewitej sesji CICI w lipcu 1927 roku uczona przestrzegala przed ,,mieszaniem si" IICI do polityki, poniewa ,,wiat nie jest zorganizowany na tyle sprawiedliwie i pokojowo". Dwa lata póniej postulowala, aby CICI polecila IICI zerwanie wspólpracy z organizacjami studenckimi o charakterze politycznym. J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 120, 122. si, e zaangaowanie intelektualistów w walk polityczn moe doprowadzi do ponownego podzialu tych rodowisk, jak mialo to miejsce w okresie I wojny wiatowej i w pierwszych latach po jej zakoczeniu13. Sklodowska-Curie uwaala, e utworzenie i funkcjonowanie w Lidze Narodów orodka midzynarodowej wspólpracy intelektualnej, zwizanego integralnie z jej dzialaniami na rzecz pokoju, bylo sluszne i potrzebne. Akceptowala i popierala inicjatywy CICI, które mialy na celu budowanie wzajemnego zrozumienia i zblienia midzy narodami, okrelane przez niektórych czlonków Komisji mianem ,,rozbrojenia moralnego". Zwolennikiem jego realizowania równolegle z postulatem rozbrojenia materialnego, zapisanym w Pakcie Ligi Narodów, byl Oskar Halecki, sekretarz CICI, a nastpnie jej ekspert14 . Inicjatywy CICI z zakresu ,,rozbrojenia moralnego" dotyczyly w znacznej mierze mlodego pokolenia, które ­ wychowane w duchu pokoju i poszanowania innych narodów ­ mialo tworzy w stosunkowo nieodleglej przyszloci spoleczno woln od agresji i szowinizmu. Cel ten chciano osign przez nauczanie mlodziey o idealach przywiecajcych dzialalnoci Ligi Narodów, rewizj podrczników szkolnych w celu wyeliminowania z nich fragmentów szkodliwych dla wzajemnego zblienia narodów, organizowanie midzynarodowej korespondencji szkolnej i wymian mlodziey sluc bliszemu poznaniu i zrozumieniu oraz wykorzystanie radiofonii i filmu w celu ksztaltowania postaw pokojowych15. Sklodowska-Curie popierala, a nawet inicjowala dzialania CICI majce sluy pokojowej edukacji mlodego pokolenia. Podczas sesji CICI w polowie stycznia 1926 roku zglosila projekt rezolucji w sprawie ,,wychowania dzieci i mlodziey dla pokoju". Uwaala, e ju w szkolach podstawowych dzieci powinny by na13 J. J. R e n o l i e t, L'UNESCO oubliée. La Société des Nations et la coopération intellectuelle (1919­1946), Paris 1999, s. 124, 150­154. Zob. B. S c h r o e d e r-G u d e h u s, Pas de Locarno pour la science. La coopération scientifique internationale et la politique étrangère des États pendant l'entre-deux-guerres, ,,Relations internationales" 1986, nr 46, s. 173­194. 14 O. Halecki mówil w publicznym wykladzie na Uniwersytecie Warszawskim jesieni 1925 roku: ,,[...] niewtpliwie glównym celem Ligi Narodów jest zabezpieczenie pokoju i wszystko, co do niego prowadzi, w szczególnoci rozbrojenie. Wiadomo jednak i cigle si slusznie powtarza, e to rozbrojenie materialne jest niemoliwe, a nawet niebezpieczne, jeli nie bdzie prowadzone przez rozbrojenie moralne. Otó dla przygotowania rozbrojenia moralnego, Liga Narodów, mimo swoich licznych i rozmaitych organów, nie ma adnego innego instrumentu, anieli wlanie t komisj [CICI ­ A. M. B.], która równie dobrze moglaby nazywa si Komisj Rozbrojenia Moralnego". O. H a l e c k i, Liga Narodów a organizacja wspólpracy umyslowej, [w:] Liga Narodów. Siedem odczytów wygloszonych w Uniwersytecie Warszawskim w roku akademickim 1924/25 poprzedzonych wstpem dr. Aleksandra Skrzyskiego ministra spraw zagranicznych, Warszawa 1925, s. 130­131. 15 P h a m-T h i-Tu, La Coopération Intelectuelle sous la Société des Nations, Genève 1962, s. 146 i n.; J. K o l a s a, International Intellectual Cooperation (The League Experience and the Beginnings of UNESCO), Wroclaw 1962, s. 68 i n. ANDRZEJ M. BRZEZISKI uczane o celach i dzialalnoci Ligi Narodów16 . Du wag przywizywala take do midzynarodowej wymiany mlodych naukowców, którzy, przebywajc na staach badawczych w rónych krajach, poznajc jzyk i kultur nieznanych wczeniej narodów, mogliby sta si ,,olnierzami pokoju" i rzecznikami rozwijania wspólpracy intelektualnej. Przysluyloby si to tworzeniu atmosfery wzajemnego zaufania niezbdnego dla osignicia ,,rozbrojenia moralnego"17. Ryc. 10. Maria Sklodowska-Curie w laboratorium. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 37­1864­3 W latach dwudziestych minionego stulecia haslem ,,rozbrojenia moralnego" poslugiwali si pacyfici, publicyci, intelektualici, a take ­ cho rzadziej ­ politycy i dyplomaci, m.in. polscy18 . Pojcia tego jednak nie precyzowano oraz nie bylo te Realizacj tego projektu zajl si powolany w 1926 roku ,,Sous-comité d'experts pour l'enseignement aux enfants et à la jeunesse de l'existence et des buts de la S.d.N.". Zob. P h a m-T h i-Tu, op. cit., s. 146 i n. 17 J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s 142. 18 Zob. Polska a protokól w sprawie pokojowego rozwizywania sporów midzynarodowych. Mowy Ministra Spraw Zagranicznych dra Al. Skrzyskiego, wrzesie­listopad 1924, [b.m.r.w.]. Zob. te: E. H e r m o n, Le désarmement moral en tant que facteur dans les relations internationales przedmiotem oficjalnych debat w Lidze Narodów i poza ni. Dyskusje i negocjacje dotyczyly zagadnienia rozbrojenia materialnego, które mialo by realizowane w formie ograniczenia bd redukcji sil zbrojnych oraz zbroje ldowych, morskich i powietrznych. W maju 1926 roku w Genewie rozpoczly si prace Komisji Przygotowawczej do Konferencji Rozbrojeniowej (KPKR), które ­ jak optymistycznie zakladano ­ mialy doprowadzi do uzgodnienia projektu midzynarodowego ukladu rozbrojeniowego19. Brak postpu w przedluajcych si, kilkuletnich debatach KPKR budzil do powszechn krytyk, zwlaszcza rodowisk pacyfistycznych, wyraan w manifestach i demonstracjach. Jedn z takich organizacji byla Midzynarodowa Liga Kobiet Pokoju i Wolnoci (Women's International League for Peace and Freedom ­ WILPF)20 . W kwietniu 1930 roku obradujcy w Genewie Komitet Wykonawczy WILPF podjl akcj ,,poruszenia opinii wiata i zrobienia nacisku na Lig Narodów w celu energiczniejszej i realnej akcji, dotyczcej rozbrojenia powszechnego". Zamierzal to uczyni przez zebranie pod stosown deklaracj ,,tysicy, a moe milionów podpisów ze wszystkich krajów". W celu podniesienia ,,autorytetu akcji" uzyskano podpisy ,,wybitnych i powszechnie znanych uczonych i dzialaczy spolecznych", m.in.: Alberta Einsteina, Charles'a Gide'a, Bertranda Russella i Selmy Lagerlöf, pisarki szwedzkiej, laureatki Nagrody Nobla w 1909 roku21. Justyna Budziska-Tylicka, polska feministka i dzialaczka ruchu socjalistycznego, przewodniczca Sekcji Polskiej WILPF, w imieniu organizacji wystosowala do M. Sklodowskiej-Curie zaproszenie o przylczenie si do akcji. Uczona, zgodnie z przyjt od lat zasad, odmówila podpisania deklaracji, zaznaczajc, e nie ma ,,zwyczaju bra udzialu w demonstracjach politycznych" i nie podpisuje pendant l'entre-deux-guerres, ,,Historical Papers/Communications Historiques" 1987, vol. 22, nr 1, s. 198­201 (http://id.erudit.org/iderudit /030971ar). 19 Zob. A. M. B r z e z i s k i, Warszawa­Pary­Genewa. Sojusz polsko-francuski a problem rozbrojenia w dwudziestoleciu midzywojennym (1919­1937), Lód 1996, s. 43 i n. 20 WILPF, która w 2005 roku obchodzila 90. rocznic dzialalnoci, jest jedn z najstarszych kobiecych organizacji pacyfistycznych. Dwie Amerykanki, liderki organizacji, byly wyrónione Pokojow Nagrod Nobla: Jane Addams w 1931 roku i Emily Greene Balch w roku 1946. Na temat WILPF: G. B u s s e y, M. T i m s, Pioneers for Peace: Women's International League for Peace and Freedom 1915­1965, Oxford 1965; C. F o s t e r, Women for All Seasons: The Story of the Women's International League for Peace and Freedom, Athens and London 1989. 21 Akcja miala by zarazem protestem przeciwko indolencji KPKR, która ,,zbiera si od paru lat, ale adnych realnych postanowie ani propozycji nie wysuwa, a tymczasem caly wiat, a szczególnie Europa, zbroi si i w atmosferze silnie militarnej podtrzymuje »pokój zbrojny«, na co kade pastwo wydaje miliony i miliardy dla wzajemnego barbarzystwa". List J. Budziskiej-Tylickiej do M. Sklodowskiej-Curie, Genewa, 27 kwietnia 1930 roku, [w:] Korespondencja polska Marii Sklodowskiej-Curie 1881­1934, opr. K. K a b z i s k a, M. H. M a l e w i c z, J. P i s k u r e w i c z, J. R ó z i e w i c z, Warszawa 1994, dok. 352, s. 364­365. ANDRZEJ M. BRZEZISKI manifestów o takim charakterze. Napisala, e podziela stanowisko Komitetu Wykonawczego WILPF, i ,,rozbrojenie powszechne" stanowi ,,niezbdny warunek dla przyszloci cywilizacji". ,,Przekonana jestem ­ pisala ­ e czlonkowie rzdów, tak jak my, mog szczerze pragn pokoju, ale e nie moe by latwo naprawi niektóre bldy". wiadczyloby to o tym, i uczona zdawala sobie spraw ze zloonoci zagadnienia rozbrojenia i prowadzonych na ten temat midzynarodowych negocjacji. Stwierdzenie, e ,,róne rodki mog prowadzi do wspólnego celu" i osobicie nie sprzeciwia si akcji WILPF mona interpretowa jako akceptacj spolecznych dziala pokojowych, cho nie chciala ich firmowa wlasnych nazwiskiem. ,,Stanowisko moje w sprawie powszechnego pokoju jest ju dzi do ogólnie znane ­ pisala ­ i bd niezawodnie miala niejedn sposobno nadal je zaznaczy"22 . Sposobno taka pojawila si stosunkowo szybko w zwizku z przygotowaniami do wiatowej Konferencji Rozbrojeniowej (KR) w Genewie, której otwarcie zaplanowano na 2 lutego 1932 roku. Z konferencj t, mimo niklego efektu prac KPKR zakoczonych w grudniu 1930 roku 23, do powszechnie wizano nadziej na osignicie midzynarodowego porozumienia w kwestii ograniczenia zbroje. Take CICI uznala za stosowne wyrazi ,,gorce yczenie", aby KR zakoczyla si powodzeniem. Podczas obrad Komisji w drugiej polowie lipca 1931 roku z udzialem M. Sklodowskiej-Curie powzito uchwal, w której wskazano, e ,,brzemi wydatków wojskowych, cice na wszystkich narodach utrudnia w wysokim stopniu powstawanie i ksztalcenie elity umyslowej, tamujc w ten sposób intelektualny postp ludzkoci". W uchwale tej zaznaczono, e CICI ,,przyjla na siebie i wypelnia obowizek nauczania mlodziey o zasadach Ligi Narodów, pokoju i wspólpracy midzynarodowej". Podkrelono równie, i ,,rozwój Ligi Narodów zwizany jest cile z postpem rozbrojenia i zawieraniem midzynarodowych konwencji, zapewniajcych pokój"24 . Istotnym wydarzeniem poprzedzajcym zwolanie KR byla inicjatywa rzdu RP proponujca midzynarodow debat w sprawie zawarcia konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym"25. W memorandum przeslanym 17 wrzenia 1931 roku SG Ligi Narodów wskazano, e konwencja taka powinna obj kilka dziedzin: ustawodawstwo 22 List M. Sklodowskiej-Curie do Justyny Budziskiej-Tylickiej, Pary 1 maja 1930 roku, [w:] Korespondencja polska..., dok. 353, s. 366. 23 KPKR przyjla 9 grudnia 1930 roku jedynie ramowy projekt konwencji rozbrojeniowej, bez adnych ustale liczbowych, które spodziewano si uzgodni podczas obrad KR w Genewie. Tekst polski: ,,Przegld Polityczny" 1931, t. XV, zal. do z. 4, s. 57­79. 24 Cyt. za: M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, ,,Przegld Wspólczesny", R. XII, t. XLVI (lipiec­wrzesie 1933), nr 137, s. 371. 25 Na temat motywów polskiej inicjatywy w sprawie ,,rozbrojenia moralnego": W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa (1932­1937) a dyplomacja polska, Lód 1989, s. 103 i n. karne, wychowanie, radio, kino, teatr i pras. Proponowano: 1) kodyfikacj prawa karnego w poszczególnych krajach, aby potpialo ono wojn jako narzdzie polityki midzynarodowej i przewidywalo kary wizienia za podeganie do wojny lub inn dzialalno zagraajc pokojowi; 2) utworzenie midzynarodowego trybunalu dyscyplinarnego dla dziennikarzy, który bylby uprawniony do pozbawienia ich prawa do wykonywania zawodu za dzialalno niebezpieczn dla pokojowych stosunków midzypastwowych; 3) stworzenie systemu nauczania mlodziey w duchu poszanowania i zaufania dla obcokrajowców; 4) przeprowadzenie midzynarodowej debaty w sprawie realizacji ,,rozbrojenia moralnego" w programach radiowych, w teatrze i w kinematografii. Podkrelano, e w celu ,,urzeczywistnienia trwalego rozbrojenia moralnego nalealoby uczyni due wysilki dla ochrony mlodziey przeciw temu wszystkiemu, co mogloby wznieci w ich duszach nienawi do obcego narodu". W tym celu powinno zabroni si nauczycielom ,,wzbudzania u wszystkich swych uczniów nieufnoci lub zlej woli w stosunku do zagranicy" oraz zbada podrczniki szkolne z historii i geografii, czy s one zgodne z ,,duchem solidarnoci midzynarodowej". Jednoczenie nalealoby wprowadzi w szkolach obowizkowe nauczanie o zadaniach i dzialalnoci Ligi Narodów. Memorandum przypomnialo, e specjalny podkomitet ekspertów CICI zalecil w 1927 roku wprowadzenie do podrczników szkolnych wiadomoci o celach i dzialalnoci Ligi Narodów, stworzenie na uniwersyteckich wydzialach prawa katedr wiedzy o Lidze Narodów oraz wykrelenie z podrczników szkolnych wszystkiego, co moglo wzbudza ,,nienawi" do cudzoziemców. Jednak zalecenia te nie zostaly ,,na ogól zrealizowane"26 . Na prob rzdu RP sekretariat Ligi Narodów przeslal tekst memorandum wszystkim rzdom pastw zaproszonych na wiatow KR w Genewie. Inicjatywa dyplomacji polskiej w sprawie ,,rozbrojenia moralnego" zbiegla si w czasie z reorganizacj struktury midzynarodowej wspólpracy intelektualnej Ligi Narodów. Sklodowska-Curie miala istotny udzial w pracach nad reform dzialalnoci CICI i IICI trwajcych od 1929 roku. Przedstawila wlasne propozycje zmian, które zostaly czciowo uwzgldnione przez wladze Ligi Narodów27. 24 wrzenia 1931 roku, decyzj Rady i Zgromadzenia Ligi Narodów, powolano Organizacj Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (Organisation de Coopération Intellectuelle Internationale ­ OCII), która objla wszystkie dotychczasowe instytucje wspólpracy umyslowej powstale w ramach Ligi Narodów. W OCII wzroslo znaczenie ,,komisji narodowych", które uznano za ,,konieczny organizm" Tekst memorandum: ,,Przegld Polityczny" 1931, t. 15, zal. do z. 1­3, s. 48­55. Szczególy: J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 125­130. ANDRZEJ M. BRZEZISKI wspólpracy intelektualnej w skali midzynarodowej28 . Powolujc now struktur wspólpracy intelektualnej, Zgromadzenie Ligi Narodów podkrelilo w rezolucji, e zasadniczym zadaniem OCII jest lczenie pastw w deniu do osignicia pokoju oraz rozwój wspólpracy narodów ,,we wszystkich dziedzinach umyslowoci" celem stworzenia midzy nimi klimatu pojednania29. Sklodowska-Curie odgrywala we wladzach OCII wan rol. Jej mandat jako czlonkini CICI, która zachowala dotychczasowy charakter organu doradczego i opiniujcego Rady Ligi Narodów, zostal przedluony do 1937 roku. Uczona zostala zastpc G. Murraya, któremu powierzono ­ obok funkcji przewodniczcego CICI ­ kierowanie pracami OCII. Weszla te w sklad stalego Komitetu Wykonawczego pelnicego funkcje nadzorcze wobec IICI i kierujcego OCII midzy sesjami CICI. Uczona, mimo pogarszajcego si stanu zdrowia (leukemia spowodowana badaniami nad radioaktywnoci), starala si nadal wykonywa powierzone jej obowizki30 . Poniewa memorandum rzdu RP o ,,rozbrojeniu moralnym" dotyczylo spraw zwizanych z midzynarodow wspólprac intelektualn, E. Drummond, SG Ligi Narodów, przeslal je G. Murrayowi wkrótce po powolaniu OCII. Sklodowska-Curie z pewnoci znala jego tre, poniewa Murray przekazal dokument Komitetowi Wykonawczemu CICI31. W wietle dostpnego materialu ródlowego trudno stwierdzi, jak uczona przyjla fakt, i inicjatywa podjcia midzynarodowej debaty w sprawie zawarcia konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" wyszla od rzdu RP. Nie wiadomo te, czy dyplomacja polska kontaktowala si z ni w tej sprawie. Wród poruszonych w memorandum zagadnie niewtpliwie najblisza byla jej sprawa wychowania mlodziey w ,,duchu pokoju", któr od lat promowala w CICI. Uczona uczestniczyla, z racji pelnionych w OCII funkcji, w obradach i byla wspólautork decyzji, jakie zapadaly w lonie CICI i Komitetu Wykonawczego w zwizku z polsk inicjatyw zawarcia konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". 1 grudnia 1931 roku Komitet Wykonawczy CICI zdecydowal rozesla polskie memorandum wszystkim czlonkom CICI oraz podkomitetowi ekspertów do spraw 28 OCII tworzyly: 1) Sekcja wspólpracy intelektualnej w Sekretariacie Ligi Narodów, pelnica funkcj sekretariatu OCII; 2) IICI w Paryu; 3) Midzynarodowy Instytut Filmu Edukacyjnego w Rzymie (powstal w 1928 roku); 4) podkomisje CICI; 5) ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej; 6) komitety ekspertów i konsultantów. Zob. J. J. R e n o l i e t, op. cit., s. 118. 29 Institut International de Coopération Intellectuelle 1925­1946, Paris 1946, s. 45. 30 W licie do E. Drummonda, SG Ligi Narodów, z 18 padziernika 1932 roku, SklodowskaCurie podzikowala za przedluenie jej mandatu w CICI na kolejne pi lat (nominacja 27 wrzenia 1932 roku) i wyrazila wol kontynuowania pracy w Komisji, jeli ,,pozwoli na to jej zdrowie". S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity...", s. 467. Zob. te: J. J. R e n o l i e t, op. cit., s. 120­121. 31 J. K o l a s a, op. cit., s. 118. wychowania mlodziey o celach i dzialalnoci Ligi Narodów. Sekretariatowi IICI zlecono opracowanie memorialu o dotychczasowych pracach zwizanych ,,bezporednio" lub ,,porednio" z ,,rozbrojeniem moralnym", który postanowiono przekaza do wykorzystania zbierajcej si wkrótce w Genewie KR 32 . Material ten mial stanowi oficjaln odpowied wladz OCII na podniesione w polskim memorandum propozycje ,,rozbrojenia umyslów" oraz kwesti niewielkiego rezultatu dotychczasowych w tej mierze dziala. Sklodowska-Curie, Murray i pozostali czlonkowie CICI zdawali sobie spraw z tego, e w stosunku do podjtych zamierze, choby w sprawie wychowania mlodziey w ,,duchu pokoju", osignito niewiele. Przyczyny takiego stanu rzeczy byly rónorakie, przede wszystkim brak stosownych rodków finansowych i solidarnej postawy pastw czlonkowskich Ligi Narodów w realizowaniu podjtych przez CICI inicjatyw33. Zdaniem Sklodowskiej-Curie, CICI byla ,,bezsilna w obliczu pewnych sytuacji" i z pewnoci osignlaby znacznie wicej w zakresie midzynarodowej wspólpracy umyslowej, gdyby miala stosowne moliwoci dzialania. Podkrelala jednak, e wystpujce trudnoci nie powinny ,,przekrela planów na przyszlo"34 . G. Murray natomiast napisal pesymistycznie w jednym z prywatnych listów, e midzynarodowa wspólpraca intelektualna jest i pozostanie ,,Kopciuszkiem" (Cinderella) wród pozostalych sfer dzialalnoci Ligi Narodów35. Zgodnie z podjt przez Komitet Wykonawczy decyzj G. Murray przeslal 19 stycznia 1932 roku SG Ligi Narodów pismo przewodnie, do którego zalczyl dwa dokumenty ­ not o ,,wspólpracy intelektualnej i rozbrojeniu moralnym" oraz przygotowany przez IICI memorial o ,,organizacji i funkcjonowaniu wspólpracy midzynarodowej z punktu widzenia rozbrojenia moralnego". Przeslany material wskazywal, e dotychczasowa midzynarodowa wspólpraca intelektualna w ramach Ligi Narodów prowadzona byla w duchu ,,rozbrojenia moralnego", natomiast jej efekty nie zalealy wylcznie od inwencji i aktywnoci CICI oraz IICI. 32 Chcc mie biece informacje o pracach KR w sprawie ,,rozbrojenia moralnego", Komitet Wykonawczy zwrócil si do SG Ligi Narodów z prob o dostarczanie CICI wszystkich dokumentów na ten temat. M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, s. 371. 33 Midzynarodowej wspólpracy intelektualnej nie sprzyjala rywalizacja francusko-brytyjska w Lidze Narodów. Dyplomacja brytyjska traktowala dzialalno CICI, a zwlaszcza IICI, powstalego z inicjatywy rzdu francuskiego i finansowanego przez niego, w kategoriach politycznych, uznajc, e slu one glównie interesom Francji. Stanowiska Foreign Office nie zmienilo przejcie w 1928 roku kierownictwa midzynarodowej wspólpracy intelektualnej przez Gilberta Muraya. J. J. R e n o l i e t, op. cit., s. 95 i n. 34 Bodleian Library, Oxford. Correspondence and Papers of Gilbert Murray (dalej: BLCGM), mf. 295, k. 166. Wypowied M. Sklodowskiej-Curie podczas posiedzenia CICI 21 lipca 1932 roku. Dzikuj Panu prof. drowi hab. Janowi Piskurewiczowi za udostpnienie mi kserokopii papierów G. Murraya. 35 Ibid., mf. 291, k. 97, list G. Murraya do S. Baldwina z 16 marca 1932 roku. ANDRZEJ M. BRZEZISKI W pimie przewodnim Murray zaznaczyl, e dzialalno CICI zmierza do realizacji dwóch zasadniczych celów ­ ,,ulatwienia postpu wiedzy i ochrony walorów intelektualnych" oraz ,,rozwijania wzajemnego zrozumienia i dobrej woli w stosunkach midzy narodami". Wyrazil opini, e obszar dzialania CICI na rzecz ,,rozbrojenia moralnego" jest ,,wprost nieograniczony" ale ,,wzgldne granice jego zakrela tylko niedostateczno naszych rodków"36 . Zalczone dokumenty zawieraly program prac z punktu widzenia ,,rozbrojenia moralnego", obejmujcy wspomniane ju dzialania dotyczce edukacji i wychowania mlodziey w ,,duchu pokoju", propagowanie idei przywiecajcych dzialalnoci Ligi Narodów oraz organizacj konferencji naukowych z zakresu stosunków midzynarodowych. Stwierdzono, e CICI od dawna zajmowala si znaczn czci zagadnie poruszonych w polskim memorandum, zwlaszcza pokojowym wychowaniem mlodych pokole. Podjte te zostaly prace dotyczce wykorzystania radia, filmu i teatru dla ,,rozbrojenia moralnego". Podkrelono, e przyspieszenie osignicia w tych dziedzinach wyników ,,trwalych i decydujcych" wymaga bdzie ,,wydatnego poparcia" rzdów pastw uczestniczcych w KR w Genewie. W przeslanych przez Murraya dokumentach nie odniesiono si do polskiej propozycji wprowadzenia penalizacji jako rodka slucego realizowaniu ,,rozbrojenia moralnego". Wladze OCII uznaly, i sprawa ta pozostaje w kompetencji rzdów pastw reprezentowanych na KR 37. Impulsem do podjcia debaty o ,,rozbrojenia moralnym" podczas pierwszej fazy KR byly dzialania delegacji polskiej pod przewodnictwem Augusta Zaleskiego, ministra spraw zagranicznych. Przemawiajc podczas sesji plenarnej 10 lutego 1932 roku minister akcentowal potrzeb przystpienia do ,,realizacji praktycznych" na rzecz ,,rozbrojenia moralnego", a trzy dni póniej przeslal Arthurowi Hendersonowi pismo zatytulowane Propozycje Delegacji Polskiej odnoszce si do stopniowej realizacji rozbrojenia moralnego38 . Prawdopodobnie dopiero akcja Zaleskiego sklonila A. Hendersona do zapoznania delegacji 54 pastw uczestniczcych w KR z opini wladz OCII w sprawie ,,rozbrojenia moralnego" wyraon w przeslanych przez Murraya materialach. W porozumieniu z Hendersonem SG Ligi Narodów rozeslal je uczestnikom KR 24 lutego 1932 roku 39. Kluczowym posuniciem delegacji polskiej bylo zgloszenie 14 marca 1932 roku projektu midzynarodowej konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym", nawizujcego 36 SDN. Conférence pour la Réduction et la Limitation des Armements. Documents de la Conférence (dalej: CRLA DC), vol. 1, Genève, 1932, s. 83. 37 Ibid., s. 83­92; M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, s. 372­373. 38 Szczególy: W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa..., s. 183 i n. 39 CRLA DC, vol. 1, Genève, 1932, s. 83. do memorandum z 17 wrzenia 1931 roku 40 . Artykul 1. przewidywal wprowadzenie do kodeksów karnych poszczególnych pastw postanowie nakladajcych kary wizienia za publiczne podeganie do wojny i lamanie prawa midzynarodowego. Organizacje prowadzce w tym duchu dzialalno bylyby zdelegalizowane (art. 2). W szkolnictwie publicznym i prywatnym obowizywalby zakaz wszelkiej dzialalnoci nauczycieli i uczniów, majcy na celu ,,wzniecanie nienawici do cudzoziemców lub zaklócanie dobrych stosunków pomidzy narodami". Podrczniki szkolne bylyby poddane kontroli w celu usunicia fragmentów ,,tchncych nienawici lub pogard do obcego narodu" (art. 3). Umawiajce si strony bylyby zobowizane do zakazywania emisji radiowych, wywietlania filmów i organizowania widowisk publicznych ,,zaklócajcych dobre stosunki pomidzy narodami lub wzniecajcych nienawi do innych narodów" (art. 4 i 5). Obok tego rzd RP przygotowal projekt rezolucji dla KR dotyczcy zastosowania ,,rozbrojenia moralnego" w dziedzinie prasy. Rozpatrzenie tego zagadnienia mialoby by powierzone specjalnej konferencji stowarzysze dziennikarzy i wydawców, która bylaby zwolana ,,w jak najkrótszym czasie" przez Rad Ligi Narodów na yczenie KR41. W celu rozpatrzenia polskiego projektu konwencji Komisja Polityczna KR powolala 15 marca Komitet Rozbrojenia Moralnego (KRM), zloony z przedstawicieli 21 pastw, w tym Polski (Marian Szumlakowski). Przewodniczcym KRM wybrano Ernesta Perriera, czlonka delegacji szwajcarskiej na KR. Ustalono, e kolejno rozwaane bd sprawy edukacji, radia, kina, teatru, prasy i kwestie prawne. Tak wic zagadnienia, które znajdowaly si na czolowym miejscu polskiego projektu konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym", mialy by dyskutowane w dalszej kolejnoci. Dla szczególowego omówienia poszczególnych kwestii KRM utworzyla Podkomitet ds. Wychowania oraz Podkomitety Prasowy i Prawny 42 . Pierwsza faza prac KRM i jej Podkomitetów od polowy marca do 20 lipca 1932 roku przebiegala pod znakiem utarczek, spi i dyskusji. Glównym przedmiotem sporu byla polska propozycja stosowania rodków prewencyjnych i represyjnych w celu realizacji ,,rozbrojenia moralnego". Sprzeciwiali si temu delegaci Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji, Belgii, Szwajcarii i Stanów Zjednoczonych. Zasadnicze rozbienoci dotyczyly te kompetencji i roli instytucji odpowiedzialnych za realizacj ,,rozbrojenia moralnego". Polska, popierana jedynie przez Jugoslawi i Urugwaj, chciala pozbawi tej roli OCII na rzecz instancji politycznych kadego 40 Tekst: ,,Przegld Polityczny" 1932, zal. do t. XVI, s. 26­30. Zob. W. M i c h o w i c z, Polskie plany rozbrojenia moralnego w okresie midzywojennym, ,,Kwartalnik Historyczny" 1975, nr 2, s. 340 i n.; i d e m, ,,Moral Disarmament" in the Polish Conception of Security Between the Two World Wars, ,,Polish Peace Research Studies" 1989, vol. 1, nr 2, s. 27­47. 41 ,,Przegld Polityczny" 1932, zal. do t. XVI, s. 29­30. 42 J. K o l a s a, op. cit., s. 120. ANDRZEJ M. BRZEZISKI kraju. Natomiast przedstawiciele Francji, Stanów Zjednoczonych, Belgii i innych pastw opowiadali si za utrzymaniem decydujcej roli OCII w dzialaniach na rzecz ,,rozbrojenia moralnego"43. W krgach OCII polski projekt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" od samego pocztku byl oceniany sceptycznie i nie przewidywano, aby mógl by przyjty w proponowanym ksztalcie44 . Z chwil powolania KRM wladze OCII i sekretariat IICI utrzymywaly z ni staly kontakt, przesylaly materialy oraz delegowaly swoich przedstawicieli do udzialu w dyskusji. Chciano w ten sposób utrzyma dotychczasow pozycj w promowaniu sprawy ,,rozbrojenia moralnego", a zarazem wplywa na charakter debat i podjtych decyzji. Znamienne, e to sugestia CICI wplynla na kolejno dyskutowanych w KRM zagadnie, a w Podkomitecie ds. Wychowania punktem wyjcia dyskusji byl material o dotychczasowych dzialaniach organizacji midzynarodowej wspólpracy intelektualnej, który G. Murray przeslal SG Ligi Narodów 19 stycznia 1932 roku. Ponadto CICI uznala, e niezalenie od prac KRM dyskusja na temat ,,rozbrojenia moralnego" powinna przybra szerszy zasig i obj ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej wchodzce w sklad OCII. 20 maja 1932 roku CICI podjla stosown uchwal, zwracajc si do ,,komisji narodowych" o wyraenie opinii w sprawie realizacji ,,rozbrojenia moralnego"45. Polska Komisja Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (PKMWI) opracowala odpowied w jzyku francuskim w formie memorialu datowanego na 1 lipca 1932 roku46 . Dokument, podpisany przez profesora Karola Lutostaskiego, przewodniczcego Komisji, zostal wyslany oficjalnie do Jeana D. Montenacha, sekretarza OCII, 7 lipca 1932 roku. Uznano jednak, e M. Sklodowska-Curie jako przedstawicielka nauki polskiej w CICI powinna otrzyma memorial osobicie, co bylo zapewne nie tylko wyrazem kurtuazji, ale i nadziei, e uczona przynajmniej czciowo podzieli punkt widzenia PKMWI. 6 lipca K. Lutostaski zwrócil 43 Szczególy: W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa..., s. 182­196, Y.-H. N o u a i l h a t, La diplomatie française face au projet polonais de désarmement moral de 1931, ,,Acta Universitatis Lodziensis" 1991, ,,Folia Historica", 42, s. 136­138. 44 Sekretarz OCII Jean D. Montenach pisal do J. T. Shotwella, 25 listopada 1932 roku, e kiedy rzd polski zglosil projekt konwencji o rozbrojeniu moralnym: ,,czulimy, e byla bardzo mala szansa, aby taka inicjatywa osignla praktyczne rezultaty". Archives UNESCO, IICI, B.V.9, k. 107­110. 45 M. Henzel, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. I, ,,Przegld Wspólczesny", R. XII, t. XLIV (stycze­marzec 1933), nr 129, s. 120 i n.; E. Hermon, op. cit., s. 201­207. 46 Naley zaznaczy, e niektórzy czlonkowie Komisji, zwlaszcza Oskar Halecki, ju wczeniej popularyzowali na forum midzynarodowym polski projekt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". Uwaali, e inicjatywa rzdu RP naloyla na PKMWI ,,obowizek wskazywania w tej dziedzinie drogi Komisjom innych krajów". Prawdopodobnie udzial Komisji w propagowaniu rzdowego projektu byl inspirowany przez MSZ, które mialo w Komisji stalego delegata. Zob. A. M. B r z e z i s k i, Polska Komisja Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (1924­1939), Lód 2001, s. 70­71. si listownie do Sklodowskiej-Curie z prob o ,,laskawe poparcie" na forum CICI stanowiska, jakie zajla PKMWI w sprawie ,,rozbrojenia moralnego"47. Do listu byl zalczony wspomniany memorial. Dokument PKMWI poddawal ,,yczliwej uwadze" CICI nastpujce ,,sugestie": 1) zapewnienie CICI, w ramach Ligi Narodów, rodków dzialania bardziej skutecznych i odpowiadajcych zadaniom, jakie ma ona do spelnienia; 2) inspirowanie zawierania konwencji midzynarodowych, które angaowalyby pastwa-sygnatariuszy do wykonywania ycze i zalece CICI przyjtych w sprawie ,,rozbrojenia moralnego"; 3) inicjowanie zawierania ukladów dwustronnych pomidzy instytucjami o charakterze intelektualnym rónych krajów; 4) umacnianie pozycji i roli ,,komisji narodowych", aby staly si ­ kada w swoim kraju ­ rzeczywistymi orodkami inicjujcymi i realizujcymi wspólprac intelektualn z zagranic. PKMWI zwracala si do innych ,,komisji narodowych" o intensyfikowanie dziala na rzecz ,,zblienia moralnego narodów". Zaznaczono jednak, e ich powodzenie nie zaley wylcznie od energii, dobrej woli i ,,szczerego oddania sprawie wspólpracy midzynarodowej" poszczególnych ,,komisji narodowych". Powinny bowiem otrzyma odpowiednie poparcie, zarówno moralne, jak i materialne, ze strony wladz pastwowych. W zakoczeniu podkrelono, e przedstawione ,,sugestie" PKMWI byly inspirowane ,,powan trosk o przyszlo Pokoju", glbokim uznaniem dla tego wszystkiego, co Liga Narodów ju uczynila w dziele ,,rozbrojenia moralnego", i ,,ywym pragnieniem asystowania przy ostatecznym sukcesie tej idei"48 . Redagujc memorial, PKMWI miala wiadomo, e stanowi element struktury OCII, i prawdopodobnie brala te pod uwag przebieg i charakter dyskusji na temat ,,rozbrojenia moralnego" prowadzonej w Genewie od marca do lipca 1932 roku, która wiadczyla o niklych szansach przyjcia polskiego projektu konwencji. Memorial nie odnosil si wic bezporednio do tego dokumentu, wskazywal jedynie potrzeb zawierania ukladów nie tylko na szczeblu rzdowym, ale równie dwustronnych porozumie pomidzy instytucjami wspólpracy intelektualnej slucymi ,,rozbrojeniu moralnemu". Zawieral ,,sugestie" zmierzajce, z jednej strony, do zapewnienia CICI przez Lig Narodów odpowiednich rodków do wypelniania jej zada, z drugiej za ­ postulowal uznanie ,,komisji narodowych" 47 Muzeum Marii Curie-Sklodowskiej w Warszawie, sygn. MI/228. Do listu zalczone byly ,,sugestie" PKMWI z 1 lipca 1932 roku w jzyku francuskim (sygn. M.I/289). 48 Archives UNESCO, IICI, B.V.9. Pismo K. Lutostaskiego z 7 lipca 1932 roku, k. 151; Suggestions de la Commission Polonaise de Coopération Intellectuelle au sujet du désarmement moral, soumises à la Commission Internationale de Coopération Intellectuelle, Varsovie, le 1 juillet 1932, k. 152­154. J. D. Montenach przeslal memorial PKMWI wszystkim czlonkom CICI (pismo Montenacha do Lutostaskiego z 11 lipca 1932 roku, k. 149). ANDRZEJ M. BRZEZISKI za zasadnicze ogniwa midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. Byly to ,,sugestie" wychodzce naprzeciw pogldom wyraanym przez Sklodowsk-Curie, Murraya i innych czlonków CICI oraz Sekretariat IICI. Nic wic dziwnego, e Komitet Wykonawczy, obradujcy 18 lipca 1932 roku, wypowiedzial si ,,z wielkim uznaniem" o propozycjach PKMWI, zalecajc ich zakomunikowanie KRM. Trzy dni póniej CICI podjla uchwal o uwzgldnieniu ,,sugestii" PKMWI ,,w chwili, kiedy uchwaly Konferencji Rozbrojeniowej w dziedzinie rozbrojenia moralnego pozwol rozway sposoby ich wykonania"49. 21 lipca 1932 roku CICI powicila cale posiedzenie omówieniu zagadnienia ,,rozbrojenia moralnego". Zaproszony na spotkanie E. Perrier, przewodniczcy KRM, przedstawil CICI wyniki dotychczasowych prac Komitetu. Zasadniczym ich efektem byl wstpny projekt konwencji wypracowany w Podkomitecie ds. Wychowania podczas dziesiciu posiedze odbytych midzy 3 czerwca a 20 lipca 1932 roku. Dotyczyl on przede wszystkim wprowadzania zasad ,,rozbrojenia moralnego" w dziedzinie nauczania, midzynarodowej wspólpracy rodowisk intelektualnych oraz wykorzystania radiofonii i kinematografii na rzecz zblienia midzy narodami50 . W dyskusji podnoszono wiele wtków zwizanych z dotychczasow dzialalnoci CICI, inicjatyw rzdu RP i pracami KRM nad projektem konwencji. Sklodowska-Curie równie odniosla si do kilku kwestii. Z jej wypowiedzi wynikalo, i uwaala polsk inicjatyw w sprawie ,,rozbrojenia moralnego" za posunicie wzbogacajce midzynarodow dyskusj na ten temat. Nie wdajc si w szczególowe rozwaania nad projektem, stwierdzila lakonicznie, e rzd RP ,,postpil slusznie", wnoszc spraw ,,rozbrojenia moralnego" pod obrady KR w Genewie. Midzynarodowa opinia publiczna byla bowiem ,,bardzo zainteresowana" tym zagadnieniem. Oceniajc prace CICI, podkrelila, e jej czlonkowie dzialaj w ,,duchu rozbrojenia moralnego". Staraj si wykaza, e jest moliwa harmonijna wspólpraca rónych narodów na niwie intelektualnej. Zaznaczyla przy tym, i osobicie wypowiadala si w CICI przeciwko podejmowaniu akcji, które nie bylyby skuteczne w nawizywaniu wspólpracy midzy narodami. Jej zdaniem, krgi intelektualne przejawiaj najwiksz ch i aktywno w zakresie wspólpracy midzynarodowej, cho zastrzegla, e nie ma pewnoci, czy zawsze tak bylo, zwlaszcza w latach I wojny wiatowej. Poruszajc najblisz jej spraw wychowania dzieci i mlodziey w ,,duchu pokoju", stwierdzila, e w tej dziedzinie jest jeszcze wiele do zrobienia. Szkolnictwo podstawowe rozwijalo si w okresie ,,silnego nacjonalizmu" i taki przybralo charakter. Nie czyniono nic, aby pozbawia ludzi ,,instynktu do spo49 50 M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, s. 378. J. K o l a s a, op. cit., s. 124­125. rów", a to w ostatecznoci doprowadzilo do wojny. Zdaniem Sklodowskiej-Curie, przezwycienie takiego nastawienia spoleczestw jest bardzo trudne. Nalealoby podj ,,wysilek edukacyjny", aby spoleczestwa poczuly si zobowizane moralnie do wyrzeczenia si wojny, tak jak do ,,pozbycia si bandytyzmu". Z drugiej strony jednak, jest zrozumiale, e obywatele musz by przygotowani do obrony kraju w razie wojennego zagroenia. Uczona wyrazila pogld, i pastwa demokratyczne mog mie wiksz nadziej na rozwijanie szkolnictwa podstawowego ,,w duchu pokoju", a wychowywane w ten sposób pokolenia przyszlych wyborców decydowa bd o pokojowej polityce kraju. Zaznaczyla, e nie mona mie zludze, i osignity zostanie ideal pokojowej postawy ludzi. Trzeba jednak podejmowa starania, aby przekona narody, e takie zachowania le w ich wlasnym interesie i powinny zaakceptowa formy ,,cywilizowanego ycia" w skali midzynarodowej51. Wypowied M. Sklodowskiej-Curie wiadczyla o tym, e uwaala, tak jak w minionych latach, i szczególne znaczenie dla ,,rozbrojenia moralnego" maj dwie plaszczyzny dzialania CICI. Jedn byla wspólpraca rodowisk intelektualnych budujcych atmosfer zrozumienia i zaufania pomidzy narodami. Drug ­ wychowanie mlodego pokolenia, któremu powinno wpaja si przewiadczenie o wartoci pokoju, a wykorzenia przekonanie, e wojna jest czym nieuniknionym. Uczona realistycznie oceniala skuteczno dziala na rzecz ,,rozbrojenia moralnego" w skali midzynarodowej, uznajc, e jest to dlugotrwaly i skomplikowany proces. Sklodowska-Curie byla prawdopodobnie jedynie obserwatorem kocowych dyskusji i ustale dotyczcych konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". Ogólnikowy jej tekst, odbiegajcy znacznie od polskiego projektu z 14 marca 1932 roku, zostal zredagowany w KRM dopiero w 1933 roku. Zrezygnowano z postanowie majcych charakter zakazów, ogranicze bd cenzury, a na pierwszy plan wysunito obowizek dzialania ,,w duchu pozytywnym, w duchu zblienia narodów, ulatwienia wzajemnego zrozumienia i poszanowania". ,,Rozbrojenie moralne" mialo obj wszystkie szczeble nauczania, wyszkolenie nauczycieli oraz przygotowanie podrczników szkolnych. Uznano za konieczne podjcie kroków w celu wyeliminowania z filmów, programów radiowych i przedstawie teatralnych treci mogcych ,,rani uczucia" innych narodów. Projekt zawieral propozycj zobowizania poszczególnych rzdów do popierania dziala ,,komisji narodowych" wspólpracy intelektualnej na rzecz ,,rozbrojenia moralnego" oraz do zasigania ich opinii we wszystkich poczynaniach zmierzajcych do rozwoju wspólpracy intelektualnej z innymi krajami52 . 51 C.I.C.I./P.V.8. Eighth meeting, held at Geneva on July 21st, 1932. Work of the Committee for Moral Disarmament (BLCGM, mf. 295, k. 166­168). 52 Tekst: J. K o l a s a, op. cit., s. 125­127. Zob. te: SDN, ,,Coopération Intellectuelle", octobre­novembre 1934, nr 43­44, s. 384. ANDRZEJ M. BRZEZISKI Ostateczne przyjcie projektu konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" nastpilo podczas jesiennej sesji KRM w 1933 roku. KR w Genewie znajdowala si wtedy w sytuacji kryzysowej spowodowanej wystpieniem z niej delegacji Niemiec (14 padziernika 1933 roku), które pi dni póniej opucily te Lig Narodów. Do zebrania KRM doszlo 9 listopada, ale bez wikszoci delegacji. Dnia 17 listopada 1933 roku przyjto wspomniany wyej kompromisowy projekt konwencji, który 1 grudnia zostal przekazany A. Hendersonowi, przewodniczcemu KR. Wobec faktycznego fiaska konferencji wraz z jej dorobkiem teoretycznym projekt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" pozostal martw liter53. Niepokojcy rozwój wydarze jesieni 1933 roku, zwlaszcza wystpienie hitlerowskich Niemiec z Ligi Narodów, w tym ze struktury OCII, sklonilo Komitet Wykonawczy CICI do przedyskutowania kwestii apolitycznoci wspólpracy intelektualnej. Sklodowska-Curie, mimo coraz gorszego stanu zdrowia, wzila udzial w zamknitym spotkaniu Komitetu 20 grudnia 1933 roku. Jej zdaniem, nalealo kontynuowa apolityczno wspólpracy umyslowej, aby unikn podzialów w rodowisku intelektualistów. Uwaala, e ówczesne, budzce niepokój wydarzenia polityczne w Niemczech maj charakter przejciowy. Wierzyla, e moliwe bdzie utrzymanie wspólpracy z niemieckimi intelektualistami, mimo formalnej nieobecnoci Niemiec w Lidze Narodów. Take pozostali czlonkowie Komitetu Wykonawczego CICI opowiedzieli si za apolitycznoci OCII i kontynuowaniem wspólpracy, wlcznie z pastwami totalitarnymi ­ III Rzesz, Wlochami i Zwizkiem Sowieckim ­ oraz nieingerowaniem w ich sprawy wewntrzne54 . W nastpnych miesicach poglbiajcy si zly stan zdrowia uczonej nie pozwalal jej na pelne uczestnictwo w pracach CICI. Kilka tygodni przed mierci przeslala G. Murrayowi rezygnacj z uczestnictwa w Komisji. Zmarla 4 lipca 1934 roku. CICI oddala hold uczonej, podkrelajc jej obowizkowo, obiektywizm, praktycyzm, ,,zdrowy rozsdek", ale i entuzjazm wobec podejmowanych przez Komisj zada55. W wietle przedstawionych kwestii wysun mona kilka wniosków. Sklodowska-Curie, decydujc si na udzial w pracach CICI, byla przewiadczona o slusznoci Zob. W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa..., s. 362 i n. J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 154. W drugiej polowie lat trzydziestych wladze OCII pod przewodnictwem G. Murraya staraly si nada nowy impuls podejmowanym ju wczeniej dzialaniom na rzecz ,,rozbrojenia moralnego", angaujc do nich ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej. Taki charakter miala akcja zmierzajca do powszechnego nauczania celów i zasad dzialania Ligi Narodów, rewizji podrczników szkolnych oraz przygotowania midzynarodowej konwencji o wykorzystaniu radiofonii w interesie pokoju. Zob. A. M. B r z e z i s k i, Polska Komisja..., s. 75 i n. 55 S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity...", s. 467. powizania midzynarodowej wspólpracy intelektualnej z dzialaniami Ligi Narodów na rzecz utrzymania i umacniania wiatowego pokoju. Zdawala sobie spraw z ,,niedoskonaloci" Ligi Narodów i trudnoci w realizacji jej zada, m.in. w dziedzinie rozbrojenia, zarówno materialnego, jak i ,,moralnego", uwaala jednak, i nie naley zniechca si niepowodzeniami. Zdaniem uczonej, istotne znaczenie dla budowania atmosfery zrozumienia i zblienia midzy narodami mialy dwie sfery dzialania CICI. Jedn stanowila wspólpraca rodowisk intelektualnych z rónych krajów sprzyjajca tworzeniu dobrego klimatu midzynarodowego. W trosce o utrzymanie i rozwijanie tej wspólpracy uczona byla zdecydowan rzeczniczk jej apolitycznoci, która ­ jak sdzila ­ miala zapobiec udzialowi rodowisk intelektualnych w walce politycznej, a w konsekwencji nieuchronnym ich podzialom. Drug spraw, do której przywizywala równie du wag, bylo wychowanie mlodego pokolenia w ,,duchu pokoju". Uczona uwaala, e taka edukacja powinna rozpocz si ju na szczeblu szkolnictwa podstawowego, aby zaszczepi dzieciom i mlodziey, w przyszloci decydujcym o losach ludzkoci, przewiadczenie o wartoci pokoju. Inicjatywa rzdu RP w sprawie zawarcia midzynarodowej konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym", najpierw w formie memorandum, a nastpnie projektu umowy w pierwszej fazie obrad KR w Genewie, byla swego rodzaju wyzwaniem wobec dotychczasowej dzialalnoci CICI. Bdc czlonkini wladz OCII, ale te przedstawicielk nauki polskiej w CICI, uczona zajla wobec polskiego projektu ,,dyplomatyczne" stanowisko. W CICI okrelila inicjatyw polsk jako posunicie sluszne i celowe, wzbogacajce midzynarodow dyskusj o ,,rozbrojeniu moralnym". Zgadzala si jednak z pogldem G. Murraya i pozostalych czlonków wladz OCII, i podniesiona w polskim memorandum sprawa niklego efektu midzynarodowej wspólpracy intelektualnej w zakresie ,,rozbrojenia moralnego" nie wynikala z indolencji CICI. Przyczyn takiego stanu rzeczy byl brak stosownych rodków finansowych na realizacj przyjtych przez CICI zada oraz ignorowanie wielu inicjatyw Komisji przez niektóre rzdy pastw czlonkowskich Ligi Narodów, traktujcych wspólprac intelektualn w kategoriach politycznej rywalizacji. Z racji pelnionych w OCII funkcji Sklodowska-Curie byla wspólautork decyzji i dziala CICI wychodzcej z zaloenia, e ostateczny ksztalt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" powinien by rezultatem nie tylko prac KRM w Genewie, ale i szerokiej dyskusji z udzialem instytucji midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. wlcznie z ,,komisjami narodowymi". Opowiedziala si za kontynuowaniem i apolitycznoci midzynarodowej wspólpracy intelektualnej mimo fiaska KR w Genewie, a tym samym projektu konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". ANDRZEJ M. BRZEZISKI RÉSUMÉ L'auteur souligne que l'activité de M. Sklodowska-Curie dans la Commision Internationale de Coopération Intellectuelle dans les années 1922­1934 fait l'exception dans l'activité non-scientifique de savante. Il décrit les étapes des travaux sur le projet de la convention internationale sur les "désarmement morale", en soulignant le rôle des Polonais, comme K. Lutostaski, président de la Commission Polonaise de cette Commission Internationale, ainsi que A. Zaleski, ministre des affaires étrangères en Pologne. Le projet de cette convention est acceptée en 1933. M. Sklodowska-Curie, quelques mois avant sa mort en 1934, elle a resigné des travaux dans cette Commision Internationale. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Annales UMCS, Historia de Gruyter

Maria Skłodowska-Curie a polski projekt "rozbrojenia moralnego" w Lidze Narodów (1931-1933)

Brzeziński, Andrzej
Annales UMCS, Historia , Volume 66 (1) – Jan 1, 2011
Download PDF
20 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/maria-sk-odowska-curie-a-polski-projekt-rozbrojenia-moralnego-w-lidze-u0PMJai04F
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2011 by the
ISSN
0239-4251
eISSN
2083-361X
DOI
10.2478/v10068-011-0022-9
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10068­011­0022­9 A N NA LES U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E-S K L O D O W S K A LU BLI N -- POLON I A VOL. LXVI, z. 1 SECTIO F 2011 ANDRZEJ M. BRZEZISKI Instytut Historii UL, Lód Maria Sklodowska-Curie a polski projekt ,,rozbrojenia moralnego" w Lidze Narodów (1931­1933) Marie Sklodowska-Curie et le project polonais du "désarmement moral" dans la Ligue des Nations (1931­1933) Udzial Marii Sklodowskiej-Curie w pracach Ligi Narodów na rzecz midzynarodowej wspólpracy intelektualnej w latach 1922­1934 stanowil ,,jedyne jej odstpstwo od calkowitej i wylcznej wiernoci Nauce"1. Pochlonita prac naukowo-badawcz odmawiala przyjcia zaprosze do wspólpracy rozmaitym organizacjom i instytucjom. Odrzucala te wszelkie formy zbiorowych wystpie o charakterze politycznym i nie podpisywala tego typu odezw i deklaracji, nawet jeli wychodzily one ze rodowisk intelektualnych. Nie oznaczalo to, e Sklodowska-Curie byla typem naukowca zamknitego w laboratorium oraz obojtnego wobec rozgrywajcych si we Francji i w wiecie wydarze. Pragnla jednak zachowa polityczn neutralno i przyjla zasad oficjalnego zabierania glosu jedynie w sprawach, które dotyczyly nauki. Nie wyraala wic publicznie swej opinii nawet w bliskich jej kwestiach postpu spolecznego, demokracji, powszechnego pokoju, równouprawnienia kobiet i zniesienia kary mierci 2 . 1 E. C u r i e, Maria Curie, Warszawa 1972, s. 379. Zob. S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity to scientific research": Marie Sklodowska-Curie and the League of Nations, ,,The Polish Review" 1996, vol. XLI, nr 4, s. 449­467. 2 M. P i n a u l t, Marie Curie, une intellectuelle engageée ?, CLIO, Histoire, femmes et sociétés [En ligne], 4 I 2006, mis en ligne le 01 décembre 2008. URL:http://clio.revues.org/index 4482.html. ANDRZEJ M. BRZEZISKI Pozyskanie uczonej dla prac powolanej w polowie maja 1922 roku przez Rad Ligi Narodów Komisji Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (Commission Internationale de Coopération Intelellectuelle ­ CICI) nie bylo latwe. W sklad Komisji, jako organu doradczego Rady Ligi Narodów w celu ,,zbadania zagadnienia midzynarodowej wspólpracy intelektualnej", wybrano dwunastu z wybitnych intelektualistów. Sklodowska-Curie, jako profesor Uniwersytetu Paryskiego i honorowy profesor Uniwersytetu Warszawskiego, miala reprezentowa w CICI, za zgod wladz francuskich, nauk polsk 3. Powiadomiona o nominacji przez Erica Drummonda, Sekretarza Generalnego (SG) Ligi Narodów, Sklodowska-Curie, cho czula si ,,zaszczycona" zaproszeniem do udzialu w pracach CICI, wyraala wtpliwo, czy zdola pogodzi nowe obowizki z rozlicznymi zajciami, które ju miala, jak równie z uwagi na stan zdrowia. Oczekiwala te pelniejszej informacji na temat celu, rodków i metod dzialania CICI. Uzyskala je od Inazo Nitobe, zastpcy SG Ligi Narodów, bylego profesora uniwersytetu w Tokio, i Oskara Haleckiego, sekretarza CICI, urlopowanego profesora historii Uniwersytetu Warszawskiego, którzy spotkali si z uczon w Paryu w drugiej polowie maja 1922 roku4 . Konsultowala si te w tej sprawie z zaprzyjanionym z ni Albertem Einsteinem, równie wybranym do CICI. W licie z 27 maja 1922 roku pisala, e wspólnie mogliby przysluy si pracom Komisji. Wyrazila przekonanie, i Liga Narodów ,,jakkolwiek jeszcze niedoskonala, jest nadziej na przyszlo"5. W kocu 3 W sklad powolanej 15 maja 1922 roku CICI weszli: Kristine Bonnevie, Henri Bergson, Jules Destrée, Albert Einstein, Gilbert Murray, Gonzague de Reynold, Francesco Ruffini, Maria Sklodowska-Curie, Leonardo de Torrès-Quevedo, Aloysio de Castro, George Ellory Hale, Dilip N. Bannerjea. Inazo Nitobe, zastpca SG Ligi Narodów, wszedl do Komisji z urzdu jako szef Sekcji Biur Midzynarodowych (Section des Bureaux Internationaux ­ SBI). Przewodniczcym Komisji zostal H. Bergson, G. Murray jego zastpc, a sekretarzem O. Halecki, który od sierpnia 1921 roku pracowal w SBI. L. B o u r g e o i s, L'oeuvre de la Société des Nations (1920­1923), Paris 1923, s. 407­408; zob. O. H a l e c k i, Komisja Wspólpracy Umyslowej, ,,Przegld Wspólczesny" 1923, nr 9­10, s. 37­53. 4 ,,Niechtna w ogóle zbyt czstym zjazdom ­ pisal Oskar Halecki ­ jalowym nieraz dyskusjom na niedo cile okrelony temat, licznym uroczystociom i przyjciom oficjalnym, które zwykle towarzysz dlugim i tak posiedzeniom podobnych komisji, chciala si zrazu wymówi brakiem czasu, a równie ­ jak twierdzila ­ nieznajomoci zagadnienia". O. H a l e c k i, Komisja wspólpracy..., s. 48. 5 M. P i n a u l t, op. cit., s. 5­6. Wybór A. Einsteina do CICI jako przedstawiciela ,,nauki niemieckiej" przyjto w Niemczech krytycznie. Einstein, który byl z pochodzenia ydem, zrzekl si w 1896 roku obywatelstwa niemieckiego i przyjl szwajcarskie. W lipcu 1922 roku zloyl rezygnacj z czlonkostwa w CICI. Dwa lata póniej zmienil zdanie na temat swojego udzialu CICI, m.in. pod wplywem argumentów M. Sklodowskiej-Curie, i zostal do Komisji ponownie przyjty. W 1931 roku zrezygnowal definitywnie z uczestnictwa w CICI. Zob. S. W. P y c i o r, Marie SklodowskaCurie and Albert Einstein: A Professional and Personal Relationship, ,,The Polish Review" 1999, vol. XLIV, nr 2, s. 131­142; J. P i s k u r e w i c z, Wspólpraca Alberta Einsteina z Mari Sklodowsk-Curie w Midzynarodowej Komisji Wspólpracy Intelektualnej przy Lidze Narodów (1922­1932), ,,Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" 2005, nr 3­4, s. 7­24. maja 1922 roku zdecydowala si poinformowa E. Drummonda o ,,tymczasowej zgodzie" na uczestnictwo w pracach CICI, aby ,,ulatwi" na pocztku realizacj inicjatywy podjtej przez Lig Narodów 6 . Po pierwszym spotkaniu i obradach CICI w Genewie od 1 do 5 sierpnia 1922 roku uczona uznala celowo dziala Komisji na rzecz Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej. Od tej pory Sklodowska-Curie uczestniczyla sumiennie w jej pracach, od 1923 roku jako wiceprzewodniczca Komisji, przez ostatnie dwanacie lat ycia. Byla inicjatork powolania specjalistycznych podkomisji CICI oraz nawizania przez ni z ,,komisjami narodowymi" wspólpracy intelektualnej7. We wrzeniu 1922 roku przedstawila Radzie Ligi Narodów tymczasowy raport o stanie nauki polskiej i jej potrzebach. Zabiegala o stworzenie midzynarodowego funduszu stypendialnego dla naukowców i przedstawila w tej kwestii kilka projektów. Uczestniczyla w pracach Podkomisji Bibliograficznej CICI, w celu opracowania i publikowania bibliografii analitycznej z rónych dziedzin nauki. Brala udzial w posiedzeniach Komitetu Doradców Naukowych, interesowala si debatami nad projektem konwencji o ochronie wlasnoci naukowej oraz rozwijaniem midzynarodowej wspólpracy pomidzy uniwersytetami. Odegrala wan rol w pracach nad powolaniem Midzynarodowego Instytutu Wspólpracy Intelektualnej w Paryu (Institut International de Coopération Intellectuelle ­ IICI), otwartego uroczycie 16 stycznia 1926 roku, stanowicego rami wykonawcze CICI8 . Podczas zazwyczaj kilkudniowych obrad CICI (odbywaly si raz w roku) lub jej Podkomisji, których Sklodowska-Curie byla czlonkini, uczona wyraala zawsze wlasny pogld i zajmowala niezalene stanowisko. Zdaniem Ewy Curie jej matka toczyla ,,wite wojny" w takich sprawach, jak: ,,walka o midzynarodow kultur, oparta na poszanowaniu narodowych odrbnoci kulturalnych; obrona cech i talentów indywidualnych, bez wzgldu na to, gdzie si one przejawiaj; walka o »skrzepienie wielkiej duchowej mocy nauki«; walka o »rozbrojenie moralne« ­ o pokój". Uczona nie ludzila si przy tym, e odniesie ,,szybkie zwycistwo"9. League of Nations. Archives United Nations, Genewa (dalej ­ LNA), SDN.1919­1927, 13C, R.1029, list M. Sklodowskiej-Curie do E. Drummonda z 1 czerwca 1922 roku. 7 Do lipca 1923 roku ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej powstaly w jedenastu krajach ­ w Austrii, Bulgarii, Czechoslowacji, Estonii, Finlandii, Grecji, na Wgrzech, Litwie, w Polsce, Rumunii, Jugoslawii (SHS). Zob. League of Nations. Intellectual Co-Operation Organisation. National Committees on Intellectual Co-Operation, Geneva 1937, s. 6 i n. 8 Na temat dzialalnoci M. Sklodowskiej w CICI: S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity...", s. 451 i n.; A. M. B r z e z i s k i, Z dzialalnoci Marii Sklodowskiej-Curie w Komisji Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej Ligi Narodów (1922­1934), ,,Przegld Nauk Historycznych", Lód 2006, R. V, nr 2(10), s. 143­165; J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk. Maria Sklodowska-Curie w laboratorium i w Lidze Narodów, Lublin 2007, s. 85­204. 9 Cyt. za: E. C u r i e, op. cit., s. 382. ANDRZEJ M. BRZEZISKI Po kilku latach, mimo braku widocznego postpu w realizacji wikszoci jej zamierze, nie zwtpila w sens dalszej dzialalnoci w CICI. W lipcu 1929 roku pisala do córki Ewy, e chocia ,,wspólpraca midzynarodowa jest zadaniem bardzo cikim", to jednak trzeba j podj, ,,choby kosztem wielu wysilków i prawdziwego powicenia: instytucja genewska, pomimo wszystkich swych bldów i niedocigni, ma jednak wartoci, dziki którym zasluguje na to, aby j popiera"10 . Zgodnie ze swoim przekonaniem Sklodowska-Curie nie wyraala publicznie pogldów i opinii na temat midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. Od pierwszego posiedzenia CICI byla zdecydowanie przeciwna obecnoci dziennikarzy podczas obrad Komisji i upublicznieniu przebiegu dyskusji. Stwierdzila wtedy, e CICI nie jest instytucj polityczn, ale specjaln, powolan do rozpatrywania spraw szczególnych, zbyt skomplikowanych do oceny przez szersz spoleczno. Ostatecznie zdecydowano, e posiedzenia CICI bd mialy charakter zamknity. Postanowiono take, e Komisja nie bdzie organizowa konferencji prasowych. Poszczególni jej czlonkowie mogli jednak udziela prasowych wywiadów. Sklodowska-Curie tego nie czynila, nie pozwalala te fotografowa si fotoreporterom11. ródlem informacji o pogldach uczonej na temat midzynarodowej wspólpracy intelektualnej s wic przede wszystkim oficjalne stenogramy z posiedze CICI i Podkomisji oraz jej korespondencja. Zaznaczy naley, e M. Sklodowska-Curie przestrzegala te konsekwentnie zasady apolitycznoci midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. Dopuszczala jedynie oficjalne kontakty CICI i IICI z rzdami, natomiast sprzeciwiala si ich stycznoci z innymi silami politycznymi12 . Podobne stanowisko zajmowal Gilbert Murray, filolog klasyczny, profesor Oksfordu, wiceprzewodniczcy, a od czerwca 1928 roku przewodniczcy Komisji, i Gonzague de Reynold, szwajcarski intelektualista, staly sprawozdawca CICI. Komisja nie wyraala oficjalnych opinii wobec rozgrywajcych si wydarze politycznych ani nie przylczala si do tego typu manifestów lub demonstracji. Sklodowska-Curie uwaala, e ksztaltowana pod auspicjami Ligi Narodów wspólpraca elit intelektualnych rónych krajów powinna by rozwijana i umacniana niezalenie od konfliktów wewntrznych w poszczególnych pastwach czy te komplikujcej si sytuacji midzynarodowej. Obawiala Ibidem. Zob. J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 106; S. W. P y c i o r, Marie SklodowskaCurie and Albert Einstein..., s. 139­140. 12 Podczas obrad dziewitej sesji CICI w lipcu 1927 roku uczona przestrzegala przed ,,mieszaniem si" IICI do polityki, poniewa ,,wiat nie jest zorganizowany na tyle sprawiedliwie i pokojowo". Dwa lata póniej postulowala, aby CICI polecila IICI zerwanie wspólpracy z organizacjami studenckimi o charakterze politycznym. J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 120, 122. si, e zaangaowanie intelektualistów w walk polityczn moe doprowadzi do ponownego podzialu tych rodowisk, jak mialo to miejsce w okresie I wojny wiatowej i w pierwszych latach po jej zakoczeniu13. Sklodowska-Curie uwaala, e utworzenie i funkcjonowanie w Lidze Narodów orodka midzynarodowej wspólpracy intelektualnej, zwizanego integralnie z jej dzialaniami na rzecz pokoju, bylo sluszne i potrzebne. Akceptowala i popierala inicjatywy CICI, które mialy na celu budowanie wzajemnego zrozumienia i zblienia midzy narodami, okrelane przez niektórych czlonków Komisji mianem ,,rozbrojenia moralnego". Zwolennikiem jego realizowania równolegle z postulatem rozbrojenia materialnego, zapisanym w Pakcie Ligi Narodów, byl Oskar Halecki, sekretarz CICI, a nastpnie jej ekspert14 . Inicjatywy CICI z zakresu ,,rozbrojenia moralnego" dotyczyly w znacznej mierze mlodego pokolenia, które ­ wychowane w duchu pokoju i poszanowania innych narodów ­ mialo tworzy w stosunkowo nieodleglej przyszloci spoleczno woln od agresji i szowinizmu. Cel ten chciano osign przez nauczanie mlodziey o idealach przywiecajcych dzialalnoci Ligi Narodów, rewizj podrczników szkolnych w celu wyeliminowania z nich fragmentów szkodliwych dla wzajemnego zblienia narodów, organizowanie midzynarodowej korespondencji szkolnej i wymian mlodziey sluc bliszemu poznaniu i zrozumieniu oraz wykorzystanie radiofonii i filmu w celu ksztaltowania postaw pokojowych15. Sklodowska-Curie popierala, a nawet inicjowala dzialania CICI majce sluy pokojowej edukacji mlodego pokolenia. Podczas sesji CICI w polowie stycznia 1926 roku zglosila projekt rezolucji w sprawie ,,wychowania dzieci i mlodziey dla pokoju". Uwaala, e ju w szkolach podstawowych dzieci powinny by na13 J. J. R e n o l i e t, L'UNESCO oubliée. La Société des Nations et la coopération intellectuelle (1919­1946), Paris 1999, s. 124, 150­154. Zob. B. S c h r o e d e r-G u d e h u s, Pas de Locarno pour la science. La coopération scientifique internationale et la politique étrangère des États pendant l'entre-deux-guerres, ,,Relations internationales" 1986, nr 46, s. 173­194. 14 O. Halecki mówil w publicznym wykladzie na Uniwersytecie Warszawskim jesieni 1925 roku: ,,[...] niewtpliwie glównym celem Ligi Narodów jest zabezpieczenie pokoju i wszystko, co do niego prowadzi, w szczególnoci rozbrojenie. Wiadomo jednak i cigle si slusznie powtarza, e to rozbrojenie materialne jest niemoliwe, a nawet niebezpieczne, jeli nie bdzie prowadzone przez rozbrojenie moralne. Otó dla przygotowania rozbrojenia moralnego, Liga Narodów, mimo swoich licznych i rozmaitych organów, nie ma adnego innego instrumentu, anieli wlanie t komisj [CICI ­ A. M. B.], która równie dobrze moglaby nazywa si Komisj Rozbrojenia Moralnego". O. H a l e c k i, Liga Narodów a organizacja wspólpracy umyslowej, [w:] Liga Narodów. Siedem odczytów wygloszonych w Uniwersytecie Warszawskim w roku akademickim 1924/25 poprzedzonych wstpem dr. Aleksandra Skrzyskiego ministra spraw zagranicznych, Warszawa 1925, s. 130­131. 15 P h a m-T h i-Tu, La Coopération Intelectuelle sous la Société des Nations, Genève 1962, s. 146 i n.; J. K o l a s a, International Intellectual Cooperation (The League Experience and the Beginnings of UNESCO), Wroclaw 1962, s. 68 i n. ANDRZEJ M. BRZEZISKI uczane o celach i dzialalnoci Ligi Narodów16 . Du wag przywizywala take do midzynarodowej wymiany mlodych naukowców, którzy, przebywajc na staach badawczych w rónych krajach, poznajc jzyk i kultur nieznanych wczeniej narodów, mogliby sta si ,,olnierzami pokoju" i rzecznikami rozwijania wspólpracy intelektualnej. Przysluyloby si to tworzeniu atmosfery wzajemnego zaufania niezbdnego dla osignicia ,,rozbrojenia moralnego"17. Ryc. 10. Maria Sklodowska-Curie w laboratorium. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 37­1864­3 W latach dwudziestych minionego stulecia haslem ,,rozbrojenia moralnego" poslugiwali si pacyfici, publicyci, intelektualici, a take ­ cho rzadziej ­ politycy i dyplomaci, m.in. polscy18 . Pojcia tego jednak nie precyzowano oraz nie bylo te Realizacj tego projektu zajl si powolany w 1926 roku ,,Sous-comité d'experts pour l'enseignement aux enfants et à la jeunesse de l'existence et des buts de la S.d.N.". Zob. P h a m-T h i-Tu, op. cit., s. 146 i n. 17 J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s 142. 18 Zob. Polska a protokól w sprawie pokojowego rozwizywania sporów midzynarodowych. Mowy Ministra Spraw Zagranicznych dra Al. Skrzyskiego, wrzesie­listopad 1924, [b.m.r.w.]. Zob. te: E. H e r m o n, Le désarmement moral en tant que facteur dans les relations internationales przedmiotem oficjalnych debat w Lidze Narodów i poza ni. Dyskusje i negocjacje dotyczyly zagadnienia rozbrojenia materialnego, które mialo by realizowane w formie ograniczenia bd redukcji sil zbrojnych oraz zbroje ldowych, morskich i powietrznych. W maju 1926 roku w Genewie rozpoczly si prace Komisji Przygotowawczej do Konferencji Rozbrojeniowej (KPKR), które ­ jak optymistycznie zakladano ­ mialy doprowadzi do uzgodnienia projektu midzynarodowego ukladu rozbrojeniowego19. Brak postpu w przedluajcych si, kilkuletnich debatach KPKR budzil do powszechn krytyk, zwlaszcza rodowisk pacyfistycznych, wyraan w manifestach i demonstracjach. Jedn z takich organizacji byla Midzynarodowa Liga Kobiet Pokoju i Wolnoci (Women's International League for Peace and Freedom ­ WILPF)20 . W kwietniu 1930 roku obradujcy w Genewie Komitet Wykonawczy WILPF podjl akcj ,,poruszenia opinii wiata i zrobienia nacisku na Lig Narodów w celu energiczniejszej i realnej akcji, dotyczcej rozbrojenia powszechnego". Zamierzal to uczyni przez zebranie pod stosown deklaracj ,,tysicy, a moe milionów podpisów ze wszystkich krajów". W celu podniesienia ,,autorytetu akcji" uzyskano podpisy ,,wybitnych i powszechnie znanych uczonych i dzialaczy spolecznych", m.in.: Alberta Einsteina, Charles'a Gide'a, Bertranda Russella i Selmy Lagerlöf, pisarki szwedzkiej, laureatki Nagrody Nobla w 1909 roku21. Justyna Budziska-Tylicka, polska feministka i dzialaczka ruchu socjalistycznego, przewodniczca Sekcji Polskiej WILPF, w imieniu organizacji wystosowala do M. Sklodowskiej-Curie zaproszenie o przylczenie si do akcji. Uczona, zgodnie z przyjt od lat zasad, odmówila podpisania deklaracji, zaznaczajc, e nie ma ,,zwyczaju bra udzialu w demonstracjach politycznych" i nie podpisuje pendant l'entre-deux-guerres, ,,Historical Papers/Communications Historiques" 1987, vol. 22, nr 1, s. 198­201 (http://id.erudit.org/iderudit /030971ar). 19 Zob. A. M. B r z e z i s k i, Warszawa­Pary­Genewa. Sojusz polsko-francuski a problem rozbrojenia w dwudziestoleciu midzywojennym (1919­1937), Lód 1996, s. 43 i n. 20 WILPF, która w 2005 roku obchodzila 90. rocznic dzialalnoci, jest jedn z najstarszych kobiecych organizacji pacyfistycznych. Dwie Amerykanki, liderki organizacji, byly wyrónione Pokojow Nagrod Nobla: Jane Addams w 1931 roku i Emily Greene Balch w roku 1946. Na temat WILPF: G. B u s s e y, M. T i m s, Pioneers for Peace: Women's International League for Peace and Freedom 1915­1965, Oxford 1965; C. F o s t e r, Women for All Seasons: The Story of the Women's International League for Peace and Freedom, Athens and London 1989. 21 Akcja miala by zarazem protestem przeciwko indolencji KPKR, która ,,zbiera si od paru lat, ale adnych realnych postanowie ani propozycji nie wysuwa, a tymczasem caly wiat, a szczególnie Europa, zbroi si i w atmosferze silnie militarnej podtrzymuje »pokój zbrojny«, na co kade pastwo wydaje miliony i miliardy dla wzajemnego barbarzystwa". List J. Budziskiej-Tylickiej do M. Sklodowskiej-Curie, Genewa, 27 kwietnia 1930 roku, [w:] Korespondencja polska Marii Sklodowskiej-Curie 1881­1934, opr. K. K a b z i s k a, M. H. M a l e w i c z, J. P i s k u r e w i c z, J. R ó z i e w i c z, Warszawa 1994, dok. 352, s. 364­365. ANDRZEJ M. BRZEZISKI manifestów o takim charakterze. Napisala, e podziela stanowisko Komitetu Wykonawczego WILPF, i ,,rozbrojenie powszechne" stanowi ,,niezbdny warunek dla przyszloci cywilizacji". ,,Przekonana jestem ­ pisala ­ e czlonkowie rzdów, tak jak my, mog szczerze pragn pokoju, ale e nie moe by latwo naprawi niektóre bldy". wiadczyloby to o tym, i uczona zdawala sobie spraw ze zloonoci zagadnienia rozbrojenia i prowadzonych na ten temat midzynarodowych negocjacji. Stwierdzenie, e ,,róne rodki mog prowadzi do wspólnego celu" i osobicie nie sprzeciwia si akcji WILPF mona interpretowa jako akceptacj spolecznych dziala pokojowych, cho nie chciala ich firmowa wlasnych nazwiskiem. ,,Stanowisko moje w sprawie powszechnego pokoju jest ju dzi do ogólnie znane ­ pisala ­ i bd niezawodnie miala niejedn sposobno nadal je zaznaczy"22 . Sposobno taka pojawila si stosunkowo szybko w zwizku z przygotowaniami do wiatowej Konferencji Rozbrojeniowej (KR) w Genewie, której otwarcie zaplanowano na 2 lutego 1932 roku. Z konferencj t, mimo niklego efektu prac KPKR zakoczonych w grudniu 1930 roku 23, do powszechnie wizano nadziej na osignicie midzynarodowego porozumienia w kwestii ograniczenia zbroje. Take CICI uznala za stosowne wyrazi ,,gorce yczenie", aby KR zakoczyla si powodzeniem. Podczas obrad Komisji w drugiej polowie lipca 1931 roku z udzialem M. Sklodowskiej-Curie powzito uchwal, w której wskazano, e ,,brzemi wydatków wojskowych, cice na wszystkich narodach utrudnia w wysokim stopniu powstawanie i ksztalcenie elity umyslowej, tamujc w ten sposób intelektualny postp ludzkoci". W uchwale tej zaznaczono, e CICI ,,przyjla na siebie i wypelnia obowizek nauczania mlodziey o zasadach Ligi Narodów, pokoju i wspólpracy midzynarodowej". Podkrelono równie, i ,,rozwój Ligi Narodów zwizany jest cile z postpem rozbrojenia i zawieraniem midzynarodowych konwencji, zapewniajcych pokój"24 . Istotnym wydarzeniem poprzedzajcym zwolanie KR byla inicjatywa rzdu RP proponujca midzynarodow debat w sprawie zawarcia konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym"25. W memorandum przeslanym 17 wrzenia 1931 roku SG Ligi Narodów wskazano, e konwencja taka powinna obj kilka dziedzin: ustawodawstwo 22 List M. Sklodowskiej-Curie do Justyny Budziskiej-Tylickiej, Pary 1 maja 1930 roku, [w:] Korespondencja polska..., dok. 353, s. 366. 23 KPKR przyjla 9 grudnia 1930 roku jedynie ramowy projekt konwencji rozbrojeniowej, bez adnych ustale liczbowych, które spodziewano si uzgodni podczas obrad KR w Genewie. Tekst polski: ,,Przegld Polityczny" 1931, t. XV, zal. do z. 4, s. 57­79. 24 Cyt. za: M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, ,,Przegld Wspólczesny", R. XII, t. XLVI (lipiec­wrzesie 1933), nr 137, s. 371. 25 Na temat motywów polskiej inicjatywy w sprawie ,,rozbrojenia moralnego": W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa (1932­1937) a dyplomacja polska, Lód 1989, s. 103 i n. karne, wychowanie, radio, kino, teatr i pras. Proponowano: 1) kodyfikacj prawa karnego w poszczególnych krajach, aby potpialo ono wojn jako narzdzie polityki midzynarodowej i przewidywalo kary wizienia za podeganie do wojny lub inn dzialalno zagraajc pokojowi; 2) utworzenie midzynarodowego trybunalu dyscyplinarnego dla dziennikarzy, który bylby uprawniony do pozbawienia ich prawa do wykonywania zawodu za dzialalno niebezpieczn dla pokojowych stosunków midzypastwowych; 3) stworzenie systemu nauczania mlodziey w duchu poszanowania i zaufania dla obcokrajowców; 4) przeprowadzenie midzynarodowej debaty w sprawie realizacji ,,rozbrojenia moralnego" w programach radiowych, w teatrze i w kinematografii. Podkrelano, e w celu ,,urzeczywistnienia trwalego rozbrojenia moralnego nalealoby uczyni due wysilki dla ochrony mlodziey przeciw temu wszystkiemu, co mogloby wznieci w ich duszach nienawi do obcego narodu". W tym celu powinno zabroni si nauczycielom ,,wzbudzania u wszystkich swych uczniów nieufnoci lub zlej woli w stosunku do zagranicy" oraz zbada podrczniki szkolne z historii i geografii, czy s one zgodne z ,,duchem solidarnoci midzynarodowej". Jednoczenie nalealoby wprowadzi w szkolach obowizkowe nauczanie o zadaniach i dzialalnoci Ligi Narodów. Memorandum przypomnialo, e specjalny podkomitet ekspertów CICI zalecil w 1927 roku wprowadzenie do podrczników szkolnych wiadomoci o celach i dzialalnoci Ligi Narodów, stworzenie na uniwersyteckich wydzialach prawa katedr wiedzy o Lidze Narodów oraz wykrelenie z podrczników szkolnych wszystkiego, co moglo wzbudza ,,nienawi" do cudzoziemców. Jednak zalecenia te nie zostaly ,,na ogól zrealizowane"26 . Na prob rzdu RP sekretariat Ligi Narodów przeslal tekst memorandum wszystkim rzdom pastw zaproszonych na wiatow KR w Genewie. Inicjatywa dyplomacji polskiej w sprawie ,,rozbrojenia moralnego" zbiegla si w czasie z reorganizacj struktury midzynarodowej wspólpracy intelektualnej Ligi Narodów. Sklodowska-Curie miala istotny udzial w pracach nad reform dzialalnoci CICI i IICI trwajcych od 1929 roku. Przedstawila wlasne propozycje zmian, które zostaly czciowo uwzgldnione przez wladze Ligi Narodów27. 24 wrzenia 1931 roku, decyzj Rady i Zgromadzenia Ligi Narodów, powolano Organizacj Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (Organisation de Coopération Intellectuelle Internationale ­ OCII), która objla wszystkie dotychczasowe instytucje wspólpracy umyslowej powstale w ramach Ligi Narodów. W OCII wzroslo znaczenie ,,komisji narodowych", które uznano za ,,konieczny organizm" Tekst memorandum: ,,Przegld Polityczny" 1931, t. 15, zal. do z. 1­3, s. 48­55. Szczególy: J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 125­130. ANDRZEJ M. BRZEZISKI wspólpracy intelektualnej w skali midzynarodowej28 . Powolujc now struktur wspólpracy intelektualnej, Zgromadzenie Ligi Narodów podkrelilo w rezolucji, e zasadniczym zadaniem OCII jest lczenie pastw w deniu do osignicia pokoju oraz rozwój wspólpracy narodów ,,we wszystkich dziedzinach umyslowoci" celem stworzenia midzy nimi klimatu pojednania29. Sklodowska-Curie odgrywala we wladzach OCII wan rol. Jej mandat jako czlonkini CICI, która zachowala dotychczasowy charakter organu doradczego i opiniujcego Rady Ligi Narodów, zostal przedluony do 1937 roku. Uczona zostala zastpc G. Murraya, któremu powierzono ­ obok funkcji przewodniczcego CICI ­ kierowanie pracami OCII. Weszla te w sklad stalego Komitetu Wykonawczego pelnicego funkcje nadzorcze wobec IICI i kierujcego OCII midzy sesjami CICI. Uczona, mimo pogarszajcego si stanu zdrowia (leukemia spowodowana badaniami nad radioaktywnoci), starala si nadal wykonywa powierzone jej obowizki30 . Poniewa memorandum rzdu RP o ,,rozbrojeniu moralnym" dotyczylo spraw zwizanych z midzynarodow wspólprac intelektualn, E. Drummond, SG Ligi Narodów, przeslal je G. Murrayowi wkrótce po powolaniu OCII. Sklodowska-Curie z pewnoci znala jego tre, poniewa Murray przekazal dokument Komitetowi Wykonawczemu CICI31. W wietle dostpnego materialu ródlowego trudno stwierdzi, jak uczona przyjla fakt, i inicjatywa podjcia midzynarodowej debaty w sprawie zawarcia konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" wyszla od rzdu RP. Nie wiadomo te, czy dyplomacja polska kontaktowala si z ni w tej sprawie. Wród poruszonych w memorandum zagadnie niewtpliwie najblisza byla jej sprawa wychowania mlodziey w ,,duchu pokoju", któr od lat promowala w CICI. Uczona uczestniczyla, z racji pelnionych w OCII funkcji, w obradach i byla wspólautork decyzji, jakie zapadaly w lonie CICI i Komitetu Wykonawczego w zwizku z polsk inicjatyw zawarcia konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". 1 grudnia 1931 roku Komitet Wykonawczy CICI zdecydowal rozesla polskie memorandum wszystkim czlonkom CICI oraz podkomitetowi ekspertów do spraw 28 OCII tworzyly: 1) Sekcja wspólpracy intelektualnej w Sekretariacie Ligi Narodów, pelnica funkcj sekretariatu OCII; 2) IICI w Paryu; 3) Midzynarodowy Instytut Filmu Edukacyjnego w Rzymie (powstal w 1928 roku); 4) podkomisje CICI; 5) ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej; 6) komitety ekspertów i konsultantów. Zob. J. J. R e n o l i e t, op. cit., s. 118. 29 Institut International de Coopération Intellectuelle 1925­1946, Paris 1946, s. 45. 30 W licie do E. Drummonda, SG Ligi Narodów, z 18 padziernika 1932 roku, SklodowskaCurie podzikowala za przedluenie jej mandatu w CICI na kolejne pi lat (nominacja 27 wrzenia 1932 roku) i wyrazila wol kontynuowania pracy w Komisji, jeli ,,pozwoli na to jej zdrowie". S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity...", s. 467. Zob. te: J. J. R e n o l i e t, op. cit., s. 120­121. 31 J. K o l a s a, op. cit., s. 118. wychowania mlodziey o celach i dzialalnoci Ligi Narodów. Sekretariatowi IICI zlecono opracowanie memorialu o dotychczasowych pracach zwizanych ,,bezporednio" lub ,,porednio" z ,,rozbrojeniem moralnym", który postanowiono przekaza do wykorzystania zbierajcej si wkrótce w Genewie KR 32 . Material ten mial stanowi oficjaln odpowied wladz OCII na podniesione w polskim memorandum propozycje ,,rozbrojenia umyslów" oraz kwesti niewielkiego rezultatu dotychczasowych w tej mierze dziala. Sklodowska-Curie, Murray i pozostali czlonkowie CICI zdawali sobie spraw z tego, e w stosunku do podjtych zamierze, choby w sprawie wychowania mlodziey w ,,duchu pokoju", osignito niewiele. Przyczyny takiego stanu rzeczy byly rónorakie, przede wszystkim brak stosownych rodków finansowych i solidarnej postawy pastw czlonkowskich Ligi Narodów w realizowaniu podjtych przez CICI inicjatyw33. Zdaniem Sklodowskiej-Curie, CICI byla ,,bezsilna w obliczu pewnych sytuacji" i z pewnoci osignlaby znacznie wicej w zakresie midzynarodowej wspólpracy umyslowej, gdyby miala stosowne moliwoci dzialania. Podkrelala jednak, e wystpujce trudnoci nie powinny ,,przekrela planów na przyszlo"34 . G. Murray natomiast napisal pesymistycznie w jednym z prywatnych listów, e midzynarodowa wspólpraca intelektualna jest i pozostanie ,,Kopciuszkiem" (Cinderella) wród pozostalych sfer dzialalnoci Ligi Narodów35. Zgodnie z podjt przez Komitet Wykonawczy decyzj G. Murray przeslal 19 stycznia 1932 roku SG Ligi Narodów pismo przewodnie, do którego zalczyl dwa dokumenty ­ not o ,,wspólpracy intelektualnej i rozbrojeniu moralnym" oraz przygotowany przez IICI memorial o ,,organizacji i funkcjonowaniu wspólpracy midzynarodowej z punktu widzenia rozbrojenia moralnego". Przeslany material wskazywal, e dotychczasowa midzynarodowa wspólpraca intelektualna w ramach Ligi Narodów prowadzona byla w duchu ,,rozbrojenia moralnego", natomiast jej efekty nie zalealy wylcznie od inwencji i aktywnoci CICI oraz IICI. 32 Chcc mie biece informacje o pracach KR w sprawie ,,rozbrojenia moralnego", Komitet Wykonawczy zwrócil si do SG Ligi Narodów z prob o dostarczanie CICI wszystkich dokumentów na ten temat. M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, s. 371. 33 Midzynarodowej wspólpracy intelektualnej nie sprzyjala rywalizacja francusko-brytyjska w Lidze Narodów. Dyplomacja brytyjska traktowala dzialalno CICI, a zwlaszcza IICI, powstalego z inicjatywy rzdu francuskiego i finansowanego przez niego, w kategoriach politycznych, uznajc, e slu one glównie interesom Francji. Stanowiska Foreign Office nie zmienilo przejcie w 1928 roku kierownictwa midzynarodowej wspólpracy intelektualnej przez Gilberta Muraya. J. J. R e n o l i e t, op. cit., s. 95 i n. 34 Bodleian Library, Oxford. Correspondence and Papers of Gilbert Murray (dalej: BLCGM), mf. 295, k. 166. Wypowied M. Sklodowskiej-Curie podczas posiedzenia CICI 21 lipca 1932 roku. Dzikuj Panu prof. drowi hab. Janowi Piskurewiczowi za udostpnienie mi kserokopii papierów G. Murraya. 35 Ibid., mf. 291, k. 97, list G. Murraya do S. Baldwina z 16 marca 1932 roku. ANDRZEJ M. BRZEZISKI W pimie przewodnim Murray zaznaczyl, e dzialalno CICI zmierza do realizacji dwóch zasadniczych celów ­ ,,ulatwienia postpu wiedzy i ochrony walorów intelektualnych" oraz ,,rozwijania wzajemnego zrozumienia i dobrej woli w stosunkach midzy narodami". Wyrazil opini, e obszar dzialania CICI na rzecz ,,rozbrojenia moralnego" jest ,,wprost nieograniczony" ale ,,wzgldne granice jego zakrela tylko niedostateczno naszych rodków"36 . Zalczone dokumenty zawieraly program prac z punktu widzenia ,,rozbrojenia moralnego", obejmujcy wspomniane ju dzialania dotyczce edukacji i wychowania mlodziey w ,,duchu pokoju", propagowanie idei przywiecajcych dzialalnoci Ligi Narodów oraz organizacj konferencji naukowych z zakresu stosunków midzynarodowych. Stwierdzono, e CICI od dawna zajmowala si znaczn czci zagadnie poruszonych w polskim memorandum, zwlaszcza pokojowym wychowaniem mlodych pokole. Podjte te zostaly prace dotyczce wykorzystania radia, filmu i teatru dla ,,rozbrojenia moralnego". Podkrelono, e przyspieszenie osignicia w tych dziedzinach wyników ,,trwalych i decydujcych" wymaga bdzie ,,wydatnego poparcia" rzdów pastw uczestniczcych w KR w Genewie. W przeslanych przez Murraya dokumentach nie odniesiono si do polskiej propozycji wprowadzenia penalizacji jako rodka slucego realizowaniu ,,rozbrojenia moralnego". Wladze OCII uznaly, i sprawa ta pozostaje w kompetencji rzdów pastw reprezentowanych na KR 37. Impulsem do podjcia debaty o ,,rozbrojenia moralnym" podczas pierwszej fazy KR byly dzialania delegacji polskiej pod przewodnictwem Augusta Zaleskiego, ministra spraw zagranicznych. Przemawiajc podczas sesji plenarnej 10 lutego 1932 roku minister akcentowal potrzeb przystpienia do ,,realizacji praktycznych" na rzecz ,,rozbrojenia moralnego", a trzy dni póniej przeslal Arthurowi Hendersonowi pismo zatytulowane Propozycje Delegacji Polskiej odnoszce si do stopniowej realizacji rozbrojenia moralnego38 . Prawdopodobnie dopiero akcja Zaleskiego sklonila A. Hendersona do zapoznania delegacji 54 pastw uczestniczcych w KR z opini wladz OCII w sprawie ,,rozbrojenia moralnego" wyraon w przeslanych przez Murraya materialach. W porozumieniu z Hendersonem SG Ligi Narodów rozeslal je uczestnikom KR 24 lutego 1932 roku 39. Kluczowym posuniciem delegacji polskiej bylo zgloszenie 14 marca 1932 roku projektu midzynarodowej konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym", nawizujcego 36 SDN. Conférence pour la Réduction et la Limitation des Armements. Documents de la Conférence (dalej: CRLA DC), vol. 1, Genève, 1932, s. 83. 37 Ibid., s. 83­92; M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, s. 372­373. 38 Szczególy: W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa..., s. 183 i n. 39 CRLA DC, vol. 1, Genève, 1932, s. 83. do memorandum z 17 wrzenia 1931 roku 40 . Artykul 1. przewidywal wprowadzenie do kodeksów karnych poszczególnych pastw postanowie nakladajcych kary wizienia za publiczne podeganie do wojny i lamanie prawa midzynarodowego. Organizacje prowadzce w tym duchu dzialalno bylyby zdelegalizowane (art. 2). W szkolnictwie publicznym i prywatnym obowizywalby zakaz wszelkiej dzialalnoci nauczycieli i uczniów, majcy na celu ,,wzniecanie nienawici do cudzoziemców lub zaklócanie dobrych stosunków pomidzy narodami". Podrczniki szkolne bylyby poddane kontroli w celu usunicia fragmentów ,,tchncych nienawici lub pogard do obcego narodu" (art. 3). Umawiajce si strony bylyby zobowizane do zakazywania emisji radiowych, wywietlania filmów i organizowania widowisk publicznych ,,zaklócajcych dobre stosunki pomidzy narodami lub wzniecajcych nienawi do innych narodów" (art. 4 i 5). Obok tego rzd RP przygotowal projekt rezolucji dla KR dotyczcy zastosowania ,,rozbrojenia moralnego" w dziedzinie prasy. Rozpatrzenie tego zagadnienia mialoby by powierzone specjalnej konferencji stowarzysze dziennikarzy i wydawców, która bylaby zwolana ,,w jak najkrótszym czasie" przez Rad Ligi Narodów na yczenie KR41. W celu rozpatrzenia polskiego projektu konwencji Komisja Polityczna KR powolala 15 marca Komitet Rozbrojenia Moralnego (KRM), zloony z przedstawicieli 21 pastw, w tym Polski (Marian Szumlakowski). Przewodniczcym KRM wybrano Ernesta Perriera, czlonka delegacji szwajcarskiej na KR. Ustalono, e kolejno rozwaane bd sprawy edukacji, radia, kina, teatru, prasy i kwestie prawne. Tak wic zagadnienia, które znajdowaly si na czolowym miejscu polskiego projektu konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym", mialy by dyskutowane w dalszej kolejnoci. Dla szczególowego omówienia poszczególnych kwestii KRM utworzyla Podkomitet ds. Wychowania oraz Podkomitety Prasowy i Prawny 42 . Pierwsza faza prac KRM i jej Podkomitetów od polowy marca do 20 lipca 1932 roku przebiegala pod znakiem utarczek, spi i dyskusji. Glównym przedmiotem sporu byla polska propozycja stosowania rodków prewencyjnych i represyjnych w celu realizacji ,,rozbrojenia moralnego". Sprzeciwiali si temu delegaci Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji, Belgii, Szwajcarii i Stanów Zjednoczonych. Zasadnicze rozbienoci dotyczyly te kompetencji i roli instytucji odpowiedzialnych za realizacj ,,rozbrojenia moralnego". Polska, popierana jedynie przez Jugoslawi i Urugwaj, chciala pozbawi tej roli OCII na rzecz instancji politycznych kadego 40 Tekst: ,,Przegld Polityczny" 1932, zal. do t. XVI, s. 26­30. Zob. W. M i c h o w i c z, Polskie plany rozbrojenia moralnego w okresie midzywojennym, ,,Kwartalnik Historyczny" 1975, nr 2, s. 340 i n.; i d e m, ,,Moral Disarmament" in the Polish Conception of Security Between the Two World Wars, ,,Polish Peace Research Studies" 1989, vol. 1, nr 2, s. 27­47. 41 ,,Przegld Polityczny" 1932, zal. do t. XVI, s. 29­30. 42 J. K o l a s a, op. cit., s. 120. ANDRZEJ M. BRZEZISKI kraju. Natomiast przedstawiciele Francji, Stanów Zjednoczonych, Belgii i innych pastw opowiadali si za utrzymaniem decydujcej roli OCII w dzialaniach na rzecz ,,rozbrojenia moralnego"43. W krgach OCII polski projekt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" od samego pocztku byl oceniany sceptycznie i nie przewidywano, aby mógl by przyjty w proponowanym ksztalcie44 . Z chwil powolania KRM wladze OCII i sekretariat IICI utrzymywaly z ni staly kontakt, przesylaly materialy oraz delegowaly swoich przedstawicieli do udzialu w dyskusji. Chciano w ten sposób utrzyma dotychczasow pozycj w promowaniu sprawy ,,rozbrojenia moralnego", a zarazem wplywa na charakter debat i podjtych decyzji. Znamienne, e to sugestia CICI wplynla na kolejno dyskutowanych w KRM zagadnie, a w Podkomitecie ds. Wychowania punktem wyjcia dyskusji byl material o dotychczasowych dzialaniach organizacji midzynarodowej wspólpracy intelektualnej, który G. Murray przeslal SG Ligi Narodów 19 stycznia 1932 roku. Ponadto CICI uznala, e niezalenie od prac KRM dyskusja na temat ,,rozbrojenia moralnego" powinna przybra szerszy zasig i obj ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej wchodzce w sklad OCII. 20 maja 1932 roku CICI podjla stosown uchwal, zwracajc si do ,,komisji narodowych" o wyraenie opinii w sprawie realizacji ,,rozbrojenia moralnego"45. Polska Komisja Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (PKMWI) opracowala odpowied w jzyku francuskim w formie memorialu datowanego na 1 lipca 1932 roku46 . Dokument, podpisany przez profesora Karola Lutostaskiego, przewodniczcego Komisji, zostal wyslany oficjalnie do Jeana D. Montenacha, sekretarza OCII, 7 lipca 1932 roku. Uznano jednak, e M. Sklodowska-Curie jako przedstawicielka nauki polskiej w CICI powinna otrzyma memorial osobicie, co bylo zapewne nie tylko wyrazem kurtuazji, ale i nadziei, e uczona przynajmniej czciowo podzieli punkt widzenia PKMWI. 6 lipca K. Lutostaski zwrócil 43 Szczególy: W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa..., s. 182­196, Y.-H. N o u a i l h a t, La diplomatie française face au projet polonais de désarmement moral de 1931, ,,Acta Universitatis Lodziensis" 1991, ,,Folia Historica", 42, s. 136­138. 44 Sekretarz OCII Jean D. Montenach pisal do J. T. Shotwella, 25 listopada 1932 roku, e kiedy rzd polski zglosil projekt konwencji o rozbrojeniu moralnym: ,,czulimy, e byla bardzo mala szansa, aby taka inicjatywa osignla praktyczne rezultaty". Archives UNESCO, IICI, B.V.9, k. 107­110. 45 M. Henzel, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. I, ,,Przegld Wspólczesny", R. XII, t. XLIV (stycze­marzec 1933), nr 129, s. 120 i n.; E. Hermon, op. cit., s. 201­207. 46 Naley zaznaczy, e niektórzy czlonkowie Komisji, zwlaszcza Oskar Halecki, ju wczeniej popularyzowali na forum midzynarodowym polski projekt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". Uwaali, e inicjatywa rzdu RP naloyla na PKMWI ,,obowizek wskazywania w tej dziedzinie drogi Komisjom innych krajów". Prawdopodobnie udzial Komisji w propagowaniu rzdowego projektu byl inspirowany przez MSZ, które mialo w Komisji stalego delegata. Zob. A. M. B r z e z i s k i, Polska Komisja Midzynarodowej Wspólpracy Intelektualnej (1924­1939), Lód 2001, s. 70­71. si listownie do Sklodowskiej-Curie z prob o ,,laskawe poparcie" na forum CICI stanowiska, jakie zajla PKMWI w sprawie ,,rozbrojenia moralnego"47. Do listu byl zalczony wspomniany memorial. Dokument PKMWI poddawal ,,yczliwej uwadze" CICI nastpujce ,,sugestie": 1) zapewnienie CICI, w ramach Ligi Narodów, rodków dzialania bardziej skutecznych i odpowiadajcych zadaniom, jakie ma ona do spelnienia; 2) inspirowanie zawierania konwencji midzynarodowych, które angaowalyby pastwa-sygnatariuszy do wykonywania ycze i zalece CICI przyjtych w sprawie ,,rozbrojenia moralnego"; 3) inicjowanie zawierania ukladów dwustronnych pomidzy instytucjami o charakterze intelektualnym rónych krajów; 4) umacnianie pozycji i roli ,,komisji narodowych", aby staly si ­ kada w swoim kraju ­ rzeczywistymi orodkami inicjujcymi i realizujcymi wspólprac intelektualn z zagranic. PKMWI zwracala si do innych ,,komisji narodowych" o intensyfikowanie dziala na rzecz ,,zblienia moralnego narodów". Zaznaczono jednak, e ich powodzenie nie zaley wylcznie od energii, dobrej woli i ,,szczerego oddania sprawie wspólpracy midzynarodowej" poszczególnych ,,komisji narodowych". Powinny bowiem otrzyma odpowiednie poparcie, zarówno moralne, jak i materialne, ze strony wladz pastwowych. W zakoczeniu podkrelono, e przedstawione ,,sugestie" PKMWI byly inspirowane ,,powan trosk o przyszlo Pokoju", glbokim uznaniem dla tego wszystkiego, co Liga Narodów ju uczynila w dziele ,,rozbrojenia moralnego", i ,,ywym pragnieniem asystowania przy ostatecznym sukcesie tej idei"48 . Redagujc memorial, PKMWI miala wiadomo, e stanowi element struktury OCII, i prawdopodobnie brala te pod uwag przebieg i charakter dyskusji na temat ,,rozbrojenia moralnego" prowadzonej w Genewie od marca do lipca 1932 roku, która wiadczyla o niklych szansach przyjcia polskiego projektu konwencji. Memorial nie odnosil si wic bezporednio do tego dokumentu, wskazywal jedynie potrzeb zawierania ukladów nie tylko na szczeblu rzdowym, ale równie dwustronnych porozumie pomidzy instytucjami wspólpracy intelektualnej slucymi ,,rozbrojeniu moralnemu". Zawieral ,,sugestie" zmierzajce, z jednej strony, do zapewnienia CICI przez Lig Narodów odpowiednich rodków do wypelniania jej zada, z drugiej za ­ postulowal uznanie ,,komisji narodowych" 47 Muzeum Marii Curie-Sklodowskiej w Warszawie, sygn. MI/228. Do listu zalczone byly ,,sugestie" PKMWI z 1 lipca 1932 roku w jzyku francuskim (sygn. M.I/289). 48 Archives UNESCO, IICI, B.V.9. Pismo K. Lutostaskiego z 7 lipca 1932 roku, k. 151; Suggestions de la Commission Polonaise de Coopération Intellectuelle au sujet du désarmement moral, soumises à la Commission Internationale de Coopération Intellectuelle, Varsovie, le 1 juillet 1932, k. 152­154. J. D. Montenach przeslal memorial PKMWI wszystkim czlonkom CICI (pismo Montenacha do Lutostaskiego z 11 lipca 1932 roku, k. 149). ANDRZEJ M. BRZEZISKI za zasadnicze ogniwa midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. Byly to ,,sugestie" wychodzce naprzeciw pogldom wyraanym przez Sklodowsk-Curie, Murraya i innych czlonków CICI oraz Sekretariat IICI. Nic wic dziwnego, e Komitet Wykonawczy, obradujcy 18 lipca 1932 roku, wypowiedzial si ,,z wielkim uznaniem" o propozycjach PKMWI, zalecajc ich zakomunikowanie KRM. Trzy dni póniej CICI podjla uchwal o uwzgldnieniu ,,sugestii" PKMWI ,,w chwili, kiedy uchwaly Konferencji Rozbrojeniowej w dziedzinie rozbrojenia moralnego pozwol rozway sposoby ich wykonania"49. 21 lipca 1932 roku CICI powicila cale posiedzenie omówieniu zagadnienia ,,rozbrojenia moralnego". Zaproszony na spotkanie E. Perrier, przewodniczcy KRM, przedstawil CICI wyniki dotychczasowych prac Komitetu. Zasadniczym ich efektem byl wstpny projekt konwencji wypracowany w Podkomitecie ds. Wychowania podczas dziesiciu posiedze odbytych midzy 3 czerwca a 20 lipca 1932 roku. Dotyczyl on przede wszystkim wprowadzania zasad ,,rozbrojenia moralnego" w dziedzinie nauczania, midzynarodowej wspólpracy rodowisk intelektualnych oraz wykorzystania radiofonii i kinematografii na rzecz zblienia midzy narodami50 . W dyskusji podnoszono wiele wtków zwizanych z dotychczasow dzialalnoci CICI, inicjatyw rzdu RP i pracami KRM nad projektem konwencji. Sklodowska-Curie równie odniosla si do kilku kwestii. Z jej wypowiedzi wynikalo, i uwaala polsk inicjatyw w sprawie ,,rozbrojenia moralnego" za posunicie wzbogacajce midzynarodow dyskusj na ten temat. Nie wdajc si w szczególowe rozwaania nad projektem, stwierdzila lakonicznie, e rzd RP ,,postpil slusznie", wnoszc spraw ,,rozbrojenia moralnego" pod obrady KR w Genewie. Midzynarodowa opinia publiczna byla bowiem ,,bardzo zainteresowana" tym zagadnieniem. Oceniajc prace CICI, podkrelila, e jej czlonkowie dzialaj w ,,duchu rozbrojenia moralnego". Staraj si wykaza, e jest moliwa harmonijna wspólpraca rónych narodów na niwie intelektualnej. Zaznaczyla przy tym, i osobicie wypowiadala si w CICI przeciwko podejmowaniu akcji, które nie bylyby skuteczne w nawizywaniu wspólpracy midzy narodami. Jej zdaniem, krgi intelektualne przejawiaj najwiksz ch i aktywno w zakresie wspólpracy midzynarodowej, cho zastrzegla, e nie ma pewnoci, czy zawsze tak bylo, zwlaszcza w latach I wojny wiatowej. Poruszajc najblisz jej spraw wychowania dzieci i mlodziey w ,,duchu pokoju", stwierdzila, e w tej dziedzinie jest jeszcze wiele do zrobienia. Szkolnictwo podstawowe rozwijalo si w okresie ,,silnego nacjonalizmu" i taki przybralo charakter. Nie czyniono nic, aby pozbawia ludzi ,,instynktu do spo49 50 M. H e n z e l, Rozbrojenie moralne a midzynarodowa wspólpraca intelektualna. II, s. 378. J. K o l a s a, op. cit., s. 124­125. rów", a to w ostatecznoci doprowadzilo do wojny. Zdaniem Sklodowskiej-Curie, przezwycienie takiego nastawienia spoleczestw jest bardzo trudne. Nalealoby podj ,,wysilek edukacyjny", aby spoleczestwa poczuly si zobowizane moralnie do wyrzeczenia si wojny, tak jak do ,,pozbycia si bandytyzmu". Z drugiej strony jednak, jest zrozumiale, e obywatele musz by przygotowani do obrony kraju w razie wojennego zagroenia. Uczona wyrazila pogld, i pastwa demokratyczne mog mie wiksz nadziej na rozwijanie szkolnictwa podstawowego ,,w duchu pokoju", a wychowywane w ten sposób pokolenia przyszlych wyborców decydowa bd o pokojowej polityce kraju. Zaznaczyla, e nie mona mie zludze, i osignity zostanie ideal pokojowej postawy ludzi. Trzeba jednak podejmowa starania, aby przekona narody, e takie zachowania le w ich wlasnym interesie i powinny zaakceptowa formy ,,cywilizowanego ycia" w skali midzynarodowej51. Wypowied M. Sklodowskiej-Curie wiadczyla o tym, e uwaala, tak jak w minionych latach, i szczególne znaczenie dla ,,rozbrojenia moralnego" maj dwie plaszczyzny dzialania CICI. Jedn byla wspólpraca rodowisk intelektualnych budujcych atmosfer zrozumienia i zaufania pomidzy narodami. Drug ­ wychowanie mlodego pokolenia, któremu powinno wpaja si przewiadczenie o wartoci pokoju, a wykorzenia przekonanie, e wojna jest czym nieuniknionym. Uczona realistycznie oceniala skuteczno dziala na rzecz ,,rozbrojenia moralnego" w skali midzynarodowej, uznajc, e jest to dlugotrwaly i skomplikowany proces. Sklodowska-Curie byla prawdopodobnie jedynie obserwatorem kocowych dyskusji i ustale dotyczcych konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". Ogólnikowy jej tekst, odbiegajcy znacznie od polskiego projektu z 14 marca 1932 roku, zostal zredagowany w KRM dopiero w 1933 roku. Zrezygnowano z postanowie majcych charakter zakazów, ogranicze bd cenzury, a na pierwszy plan wysunito obowizek dzialania ,,w duchu pozytywnym, w duchu zblienia narodów, ulatwienia wzajemnego zrozumienia i poszanowania". ,,Rozbrojenie moralne" mialo obj wszystkie szczeble nauczania, wyszkolenie nauczycieli oraz przygotowanie podrczników szkolnych. Uznano za konieczne podjcie kroków w celu wyeliminowania z filmów, programów radiowych i przedstawie teatralnych treci mogcych ,,rani uczucia" innych narodów. Projekt zawieral propozycj zobowizania poszczególnych rzdów do popierania dziala ,,komisji narodowych" wspólpracy intelektualnej na rzecz ,,rozbrojenia moralnego" oraz do zasigania ich opinii we wszystkich poczynaniach zmierzajcych do rozwoju wspólpracy intelektualnej z innymi krajami52 . 51 C.I.C.I./P.V.8. Eighth meeting, held at Geneva on July 21st, 1932. Work of the Committee for Moral Disarmament (BLCGM, mf. 295, k. 166­168). 52 Tekst: J. K o l a s a, op. cit., s. 125­127. Zob. te: SDN, ,,Coopération Intellectuelle", octobre­novembre 1934, nr 43­44, s. 384. ANDRZEJ M. BRZEZISKI Ostateczne przyjcie projektu konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" nastpilo podczas jesiennej sesji KRM w 1933 roku. KR w Genewie znajdowala si wtedy w sytuacji kryzysowej spowodowanej wystpieniem z niej delegacji Niemiec (14 padziernika 1933 roku), które pi dni póniej opucily te Lig Narodów. Do zebrania KRM doszlo 9 listopada, ale bez wikszoci delegacji. Dnia 17 listopada 1933 roku przyjto wspomniany wyej kompromisowy projekt konwencji, który 1 grudnia zostal przekazany A. Hendersonowi, przewodniczcemu KR. Wobec faktycznego fiaska konferencji wraz z jej dorobkiem teoretycznym projekt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" pozostal martw liter53. Niepokojcy rozwój wydarze jesieni 1933 roku, zwlaszcza wystpienie hitlerowskich Niemiec z Ligi Narodów, w tym ze struktury OCII, sklonilo Komitet Wykonawczy CICI do przedyskutowania kwestii apolitycznoci wspólpracy intelektualnej. Sklodowska-Curie, mimo coraz gorszego stanu zdrowia, wzila udzial w zamknitym spotkaniu Komitetu 20 grudnia 1933 roku. Jej zdaniem, nalealo kontynuowa apolityczno wspólpracy umyslowej, aby unikn podzialów w rodowisku intelektualistów. Uwaala, e ówczesne, budzce niepokój wydarzenia polityczne w Niemczech maj charakter przejciowy. Wierzyla, e moliwe bdzie utrzymanie wspólpracy z niemieckimi intelektualistami, mimo formalnej nieobecnoci Niemiec w Lidze Narodów. Take pozostali czlonkowie Komitetu Wykonawczego CICI opowiedzieli si za apolitycznoci OCII i kontynuowaniem wspólpracy, wlcznie z pastwami totalitarnymi ­ III Rzesz, Wlochami i Zwizkiem Sowieckim ­ oraz nieingerowaniem w ich sprawy wewntrzne54 . W nastpnych miesicach poglbiajcy si zly stan zdrowia uczonej nie pozwalal jej na pelne uczestnictwo w pracach CICI. Kilka tygodni przed mierci przeslala G. Murrayowi rezygnacj z uczestnictwa w Komisji. Zmarla 4 lipca 1934 roku. CICI oddala hold uczonej, podkrelajc jej obowizkowo, obiektywizm, praktycyzm, ,,zdrowy rozsdek", ale i entuzjazm wobec podejmowanych przez Komisj zada55. W wietle przedstawionych kwestii wysun mona kilka wniosków. Sklodowska-Curie, decydujc si na udzial w pracach CICI, byla przewiadczona o slusznoci Zob. W. M i c h o w i c z, Genewska Konferencja Rozbrojeniowa..., s. 362 i n. J. P i s k u r e w i c z, Midzy nauk a polityk..., s. 154. W drugiej polowie lat trzydziestych wladze OCII pod przewodnictwem G. Murraya staraly si nada nowy impuls podejmowanym ju wczeniej dzialaniom na rzecz ,,rozbrojenia moralnego", angaujc do nich ,,komisje narodowe" wspólpracy intelektualnej. Taki charakter miala akcja zmierzajca do powszechnego nauczania celów i zasad dzialania Ligi Narodów, rewizji podrczników szkolnych oraz przygotowania midzynarodowej konwencji o wykorzystaniu radiofonii w interesie pokoju. Zob. A. M. B r z e z i s k i, Polska Komisja..., s. 75 i n. 55 S. W. P y c i o r, ,,Her only infidelity...", s. 467. powizania midzynarodowej wspólpracy intelektualnej z dzialaniami Ligi Narodów na rzecz utrzymania i umacniania wiatowego pokoju. Zdawala sobie spraw z ,,niedoskonaloci" Ligi Narodów i trudnoci w realizacji jej zada, m.in. w dziedzinie rozbrojenia, zarówno materialnego, jak i ,,moralnego", uwaala jednak, i nie naley zniechca si niepowodzeniami. Zdaniem uczonej, istotne znaczenie dla budowania atmosfery zrozumienia i zblienia midzy narodami mialy dwie sfery dzialania CICI. Jedn stanowila wspólpraca rodowisk intelektualnych z rónych krajów sprzyjajca tworzeniu dobrego klimatu midzynarodowego. W trosce o utrzymanie i rozwijanie tej wspólpracy uczona byla zdecydowan rzeczniczk jej apolitycznoci, która ­ jak sdzila ­ miala zapobiec udzialowi rodowisk intelektualnych w walce politycznej, a w konsekwencji nieuchronnym ich podzialom. Drug spraw, do której przywizywala równie du wag, bylo wychowanie mlodego pokolenia w ,,duchu pokoju". Uczona uwaala, e taka edukacja powinna rozpocz si ju na szczeblu szkolnictwa podstawowego, aby zaszczepi dzieciom i mlodziey, w przyszloci decydujcym o losach ludzkoci, przewiadczenie o wartoci pokoju. Inicjatywa rzdu RP w sprawie zawarcia midzynarodowej konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym", najpierw w formie memorandum, a nastpnie projektu umowy w pierwszej fazie obrad KR w Genewie, byla swego rodzaju wyzwaniem wobec dotychczasowej dzialalnoci CICI. Bdc czlonkini wladz OCII, ale te przedstawicielk nauki polskiej w CICI, uczona zajla wobec polskiego projektu ,,dyplomatyczne" stanowisko. W CICI okrelila inicjatyw polsk jako posunicie sluszne i celowe, wzbogacajce midzynarodow dyskusj o ,,rozbrojeniu moralnym". Zgadzala si jednak z pogldem G. Murraya i pozostalych czlonków wladz OCII, i podniesiona w polskim memorandum sprawa niklego efektu midzynarodowej wspólpracy intelektualnej w zakresie ,,rozbrojenia moralnego" nie wynikala z indolencji CICI. Przyczyn takiego stanu rzeczy byl brak stosownych rodków finansowych na realizacj przyjtych przez CICI zada oraz ignorowanie wielu inicjatyw Komisji przez niektóre rzdy pastw czlonkowskich Ligi Narodów, traktujcych wspólprac intelektualn w kategoriach politycznej rywalizacji. Z racji pelnionych w OCII funkcji Sklodowska-Curie byla wspólautork decyzji i dziala CICI wychodzcej z zaloenia, e ostateczny ksztalt konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym" powinien by rezultatem nie tylko prac KRM w Genewie, ale i szerokiej dyskusji z udzialem instytucji midzynarodowej wspólpracy intelektualnej. wlcznie z ,,komisjami narodowymi". Opowiedziala si za kontynuowaniem i apolitycznoci midzynarodowej wspólpracy intelektualnej mimo fiaska KR w Genewie, a tym samym projektu konwencji o ,,rozbrojeniu moralnym". ANDRZEJ M. BRZEZISKI RÉSUMÉ L'auteur souligne que l'activité de M. Sklodowska-Curie dans la Commision Internationale de Coopération Intellectuelle dans les années 1922­1934 fait l'exception dans l'activité non-scientifique de savante. Il décrit les étapes des travaux sur le projet de la convention internationale sur les "désarmement morale", en soulignant le rôle des Polonais, comme K. Lutostaski, président de la Commission Polonaise de cette Commission Internationale, ainsi que A. Zaleski, ministre des affaires étrangères en Pologne. Le projet de cette convention est acceptée en 1933. M. Sklodowska-Curie, quelques mois avant sa mort en 1934, elle a resigné des travaux dans cette Commision Internationale.

Journal

Annales UMCS, Historia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2011

There are no references for this article.